Антикор Қостанай облысында жол жөндеу жұмыстарына қатысты былықты ашты

Қостанай облысында бюджет қаражатының тиімсіз жұмсалуына қатысты тағы бір жанжал шықты.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің (Антикор) хабарлауынша, облыста жолдарды жөндеу және салу барысында жұмыстардың бағасын негізсіз көтеру фактілері анықталған. Әкімдіктер заңға сәйкес болмауы керек деп күтпеген шығындарды сметаға енгізіп, жол жөндеуге кеткен жалпы шығын 840 миллион теңгеге қымбаттаған.

Мұндай фактілер ерекшелік емес, керісінше жыл сайын миллиондаған теңге болжамды «күтпеген шығындарға» жұмсалатын Қазақстанның жол саласындағы сыбайлас жемқорлық схемаларының тұрақты үрдісін растайды, ал жөндеу жұмыстарының нәтижелері көп күттірмейді. Еріксіз сұрақ туындайды: үкіметтің сыбайлас жемқорлықпен күресу және бюджет қаражатын жұмсаудағы ашықтықты қамтамасыз ету туралы уәделеріне қарамастан, неге мұндай схемалар жалғасуда?

Шығындарды асыра бағалау: жұмыс істейтін схема

Антикордың айтуынша, облыс және қала әкімдіктері жол жөндеу сметасына заңда қарастырылмаған шығындарды енгізген - бұл жобаның жалпы құнының 2% көлеміндегі күтпеген шығындар. Бұл сома бір қарағанда мардымсыз болып көрінгенімен, ірі жол жобалары ауқымында орасан артық төлемдерге әкеледі. Қостанай облысы бойынша негізсіз жұмсалған 840 миллион теңгені айтып отырмыз.

Оның үстіне, тәжірибе көрсеткендей, күтпеген шығындар жиі сыбайлас жемқорлықтың көзіне айналады. Бұл қаражат объективті шығындарды жабудың орнына мүлдем қажетсіз немесе жасанды түрде жоғарылатылған баптарға жұмсалады. Бұл жай ғана заң бұзушылықтар емес, жергілікті шенеуніктерге ең тиімді салада жалғасып келе жатқан жүйелі теріс әрекеттер. Өйткені, жолдар бюджеттік қаражаттың қомақты көлемі ғана емес, сонымен қатар ірі мердігер ұйымдарға әсер етеді, олар өз кезегінде жергілікті билікпен «достыққа» мүдделі болуы мүмкін.

Сапаны бақылау: инспекторлар қайда болды?

Жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатқан жолдардың сапасын бақылау тек жекелеген учаскелерде ғана жүргізіліп, тексерілетін учаскелерді таңдау жергілікті әкімдіктердің өз еркіне берілгендігі де алаңдатарлық жағдай. Оның үстіне, мониторинг көрсеткендей, зертханалық зерттеулерді қажет ететін облыстардың жалпы санының 20-30%-ы ешқандай зерттеуден өтпеген. Атап айтқанда, Меңдіқара ауданында Боровской-Ұзынағаш жолының 28-ші шақырымында небәрі 3 шақырымында тексеріс жүргізіліп, жол жұмыстарының сапасы мен қауіпсіздігіне көрнекі түрде мән берілмеу болып табылады.

Сапаны бақылау жүйелі және бейтарап болуы керек. Зертханалық сынақтар тек инспекцияның бар-жоғын хабарлау үшін ғана емес, сонымен қатар жол құрылыстарының сапасы мен ұзақ мерзімділігіне кепілдік беру үшін қажет. Учаскелердің 30% тексерілмеуі жергілікті биліктің бір-екі жылдан кейін жолдардың қандай күйде болатынына мән бермейтінін білдіреді. Бірақ бұл процестің артында тұрғандарды «жылдам» және тиімді келісімшарттармен қамтамасыз етіп, шығындар сметасын арттыратын сыбайлас жемқорлық схемалары өркендеуде.

Үкімет жүйелі проблемаларды елемейді

Тергеу нәтижесінде Қостанай облысының әкімдігі келісім-шарттардың талаптарын қайта қарап, күтпеген шығындарды алып тастауға мәжбүр болды. Бұған жауап ретінде мердігерлер 32 миллион теңгеге артық түскен қаражатты қайтарған. Алайда, мұндай сомалар сыбайлас жемқорлықтың нақты ауқымын жабуға және бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану үшін жеткіліксіз екені анық. Шындығында, мұндай схемалардың жұмысын жалғастыруға мүмкіндік беретін бүкіл жүйені қарастырғанда, бұл ақша мұхиттағы бір тамшы ғана.

Ең қорқыныштысы, мұндай әшкереленгеннен кейін де түбегейлі өзгерістер болмайды. Жол саласындағы сыбайлас жемқорлық мәселесін жай ғана келісім-шарттардың талаптарын қайта қараумен шешу мүмкін емес. Жүйе тиімсіз болып қалуда, ал реттеуші органдар мониторингтің тиісті деңгейін және ашықтықты қамтамасыз ете алмайды. Сонымен қатар, сұрақ қоюға болады: неге бұзушылықтарды анықтау тек Антикордың араласуы арқылы мүмкін болды? Басқа бақылау органдары, оның ішінде Бас прокуратура, жергілікті өкілді органдар қайда қалды?

Реформа ма әлде еліктеу ме?

Үкімет жүйелі түрде мемлекеттік сатып алулар мен құрылыс жұмыстарында жүйені жетілдіруге, бақылауды күшейтуге және сыбайлас жемқорлықпен күресуге уәде береді. Алайда, іс жүзінде бұл уәделер бос сөз болып қала береді, тек бюджет қаражатын бөлу процесінің өзі бұлыңғыр және қиянат жасау үшін құнарлы болып қала береді. Шын мәнінде, жергілікті билік пен мердігерлер өзара келіссөздер жүргізіп, реформаның, сыбайлас жемқорлықпен күрестің жалған көрінісін жасауда.

ҚР Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі өз баяндамаларында жол жұмыстарының сапасын арттыру және мемлекеттік сатып алу саласындағы ашықтықты арттыруды жоспарлап отырғанын мәлімдеді. Дегенмен, Қостанай облысындағы шындық сапаны бақылауды жақсарту немесе сыбайлас жемқорлықты азайту жөніндегі ешбір шаралар нақты реформалар мен институционалдық деңгейде өзгерістермен қолдау таппайынша тиімді болмайтынын көрсетеді. Мәселе жеке бұзушылықтарда емес, жүйенің өзінде.

Қостанай облысындағы жол жөндеу құнының қымбаттауына қатысты жанжал Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің кезекті «соққысы» емес. Бұл мемлекеттік сатып алулардағы, оның ішінде жол саласындағы сыбайлас жемқорлықтың мемлекет шешпей, тек онымен күресеміз деген сыңай танытып отырған жүйелі мәселе екеніне айқын дәлел. Жергілікті әкімдіктер мен мердігерлер бюджет ақшасын бөле бергенше, Қазақстандағы жолдар тозып, сапалы жөндеу жұмыстары тек уәде болып қала бермек. Мемлекеттік сатып алу және құрылыс жұмыстары саласында ашықтықты ғана емес, сонымен бірге осы процесті басқаратын тұлғалардың нақты жауапкершілігін қамтамасыз ететін кешенді реформа қажет.