«Билікті басып алу үшін ескі элитаның бір бөлігі өте маңызды шектен шығып кетті»: сарапшылар қаңтардағы оқиғаларды талқылады

4 қаңтарда «Қазжол» қонақ үйінде саясаттанушы Марат Шибутов «Алматы трагедиясы: екі жылдан кейін» атты баяндамасын ұсынды. Тұсаукесерге белгілі журналистер мен сарапшылар қатысты.

Баяндама Қазақстанда 2022 жылғы қаңтарда болған наразылықтар мен мемлекеттік төңкеріс әрекеттеріне арналған. Баяндамада оқиғалардың хронологиясы, наразылықтардың себептері, мемлекеттік төңкеріс әрекетінің өзі, оған мемлекеттердің реакциясы, болған оқиғаның себептері, жалпы ел үшін салдары сипатталған. Баяндамада автордың жеке ұстанымы, сондай-ақ Алматы қаласында болған жаппай тәртіпсіздіктер, тонау мен қақтығыстардың шиеленісуі баяндалады. Баяндама саясаттанушыларға, әлеуметтанушыларға, конфликтологтарға, тарихшыларға, журналистерге арналған.

Автор болған оқиғалардың әртүрлі себептеріне ерекше назар аударып, әрқайсысына қатысты дәлелдер келтірді. Сонымен қатар, ол ықтимал баламаның сипатын берді және мемлекеттік төңкеріс әрекетінің сәтсіздікке ұшырауының себептерін айтты. Содан кейін ол Қазақстанның саяси өміріндегі ол тудырған өзгерістерді сипаттады.

Презентация саясаттанушы айтқан келесі тұжырымдармен аяқталды:

1.​Қазақстанда болған оқиға мемлекеттілікке қауіп төндірді – іс жүзінде, егер Президенттің шешімді қадамыболмаса, саяси басшылықтың өзгеруі және негізінен елдің саяси жүйесінің өзгеруі мүмкін еді.

2.​Ескі элитаның бір бөлігі билікті басып алуға тырысып, маңызды шектен шықты – олар жаппай зорлық-зомбылықты кең ауқымда қолданды және қарапайым халыққа да әсер етті.

3.​«Бейбіт наразылықтар» және «халықтық революция» туралы нұсқаларға сенуге болмайды – бұған көптеген мәселелер сәйкес келмейді және наразылық акцияларында зорлық-зомбылық болмаған қазақстандық саяси тәжірибеге сәйкес келмейді. Мұның бәрі олардың теоретиктерінің ойлап тапқаны, сондықтан ол мемлекеттік төңкерістердің логикасына сәйкес келді. Қазақстан өзін үшінші әлемге саналы түрде жатқызбағанымен, экономикалық және саяси тұрғыдан біз дәл осы деңгейдеміз, яғни мемлекеттік төңкерістерден сақтандырылмаған.

4.​Криминалмен біріккен қазақстандық исламистер өте қуатты және ұйымдасқан күш көрсетті және бұл Қазақстандағы, оның ішінде ҰҚК тарапынан салафизмге немқұрайлы қараудың көп жылғы саясатының нәтижесі.

5.​Қазақстанның күштік органдарының басты проблемасы – олар жоғары тұрған басшылардың бұйрығын күте отырып, бекітілген жоспарларды орындамауы. Бұл күш қолдану қорқынышының және оны қолдану жауапкершілігінің салдары.

6.​Президенттің нақты шешімдері болмаса, мемлекеттік төңкеріс міндетті түрде болатын еді. Посткеңестік елдердің тарихында төңкеріс сәтті болған және қазіргі президент шұғыл түрде жер аударылуға мәжбүр болған 4 прецедент бар.

7.​Сананың архаизациясы, патерналистік ойлау және кедейлік Алматыда басқа өңірлерден келушілер тарапынан да, алматылықтардың өздері арасында да жаппай тонаудың орын алуына әкелді.

8.​Алматы қаласының экономикасы бірінші кезекте және тұтастай алғанда еліміз орасан зор шығынға ұшырады. Бірақ болашақта жанама шығындар ел мен компаниялардың позициясын төмендету одан да көп болады – Шетелдік инвесторлар біздің экономикамызға салынған инвестицияларды бағалай бастағанда әрқашан санамызда мемлекеттік төңкеріс жасай алады.

9.​Қазақстандық қоғам орасан зор психикалық және әлеуметтік жарақат алды, бұл көптеген адамдар үшін жағымсыз салдарға әкеп соғады, сондай-ақ жалпы елден эмиграцияны ынталандырады. Сондай–ақ, бұл қоғамды бөлді-оның бір бөлігі төңкеріске қатысты нұсқаны қабылдамады, өйткені бұл олар үшін одан да үлкен жарақат.

10.​Қазақстандық саяси мәдениетте түбегейлі бетбұрыс болды-саяси мақсаттар үшін ауқымды зорлық-зомбылыққа көшу күш көрсету проблемаларды шешудің ең түбегейлі тиімді және арзан тәсілі екенін көрсетті.

11.​Президенттің және оның айналасындағылардың ұстанымына қарамастан, дағдарыс кезінде элитаның бір бөлігі және күштік құрылым басшылары дереу шешім қабылдай алмады, олар өздерінің адалдығын көрсету үшін кінәлілерді қудалауда шектен шығып кетті.

12.​Қазақстанның саяси жүйені демократияландыру және либерализациялау жолымен жүргені өте маңызды. Бұл жалпы алғанда 2023 жылдың көктемінде Мәжіліс пен мәслихаттарға сайлаумен аяқталған биліктегі элитаның ауқымды ротациясы мемлекеттік төңкерістің ықтимал жаңа әрекеттерінің алдын алуға мүмкіндік береді.

Марат Шибутов өзінің баяндамасы 2022 жылғы мемлекеттік төңкеріс әрекетіне арналған бірқатар талдамалық жұмыстардың бастамасы ғана болатынын атап өтті.

Тұсаукесерден кейін жан-жақты талқылау өтті. Автор түсіндіргендей, электронды түрде баяндама бүгін Марат Шибутовтың телеграм-каналында жарияланады (https://t.me/geo_2019).