Бағаға шектеу қою кімге тиімді?

Баға реттеу мәселесі: Қазақстан нені ескеруі тиіс

Экономист Руслан Сұлтанов Қазақстандағы баға реттеу мәселесіне қатысты ой бөлісті. Оның пікірінше, бағаға шектеу қоюдың мақсаты тауарды қолжетімді ету болса да, іс жүзінде мұның жанама әсерлері көп, деп хабарлайды POLITICO.KZ.

Мемлекет нарықтық бағаға араласқанда, басты мақсат айқын көрінеді тауар мен қызметтерді халыққа қолжетімді ету. Алайда шындық әлдеқайда күрделі. АҚШ-тың Ұлттық экономикалық зерттеулер бюросының зерттеушісі Кэйси Маллиганның соңғы еңбегі көрсеткендей, бағаға шектеу қою тек тапшылық тудырып қана қоймайды, ол жасырын түрде жеңілдіктер мен артықшылықтарды қайта бөлу жүйесін қалыптастырады.

Бұл тек тауарды кім алады деген мәселе емес, бұл реттеуден кім ұтады деген сұрақ. Бұл артықшылықтар қаржылай да, институционалды да, саяси да сипатта болады. Бағаны төмендету теорияда әлсіздерге көмектесуі тиіс. Бірақ іс жүзінде ол ережені айналып өтуді білетіндерге тиімді болып шығады.

Егер бір компания баға шектеуінен босатылса, ол басқаларға қарағанда әлдеқайда тиімді жағдайда қалады. Бұл «ерекше мәртебенің құны» деп аталады: кейбірі нарықтық бағамен сата алады, ал өзгелер шекті бағаға бағынады. Мұндай мүмкіндік лоббизмге немесе «жеңілдікті сатып алуға» итермелейді.

Баға реттеу жеткізу тізбегінің әр буынын өзгертеді. Мысалы, мемлекет дистрибьюторға өндірушіден төмен бағамен сатып алуды міндеттесе, өндіруші шығынды қысқарту үшін сапаны төмендетеді немесе басқа салаларды қысқартады. Бұл шығындар ақыр соңында тұтынушыға жетеді.

Қазақстанда тауардың соңғы құны көбіне тасымалдау, сақтау және бөлшек саудада қалыптасады. Баға шектеуі формалды түрде қолжетімділікті арттырса да, жасырын шығындар, жеткізілімнің кешігуі немесе сапаның төмендеуі салдарынан нақты қолжетімділікті нашарлатуы мүмкін.

Кімдер ұтады?

Баға шектеуінен ең алдымен ережені айналып өтетіндер немесе ерекше мәртебе алатындар пайда көреді. Бұл реттеуге ілінбейтін компаниялар артықшылыққа ие. Бұл құндылық тауарға айналады: кейбір фирмалар бизнес құрылымын өзгертеді, салықтық жеңілдік алады немесе саяси қолдау көрсетеді.

Сонымен қатар, көлеңкелі нарық пайда болады: пакеттік сату, қосымша қызметтерді бөлек сату, валюта айырбастау немесе контрабанда. Бұл әділ бәсекені бұзады.

Қандай шешім бар?

• Баға шектеуін енгізгенде тек бағаны емес, бүкіл жеткізу тізбегін ескеру керек.
• Ерекшеліктерді шектеу және барынша ашық ету қажет.
• Номиналды ғана емес, толық құнды есепке алу маңызды. Жасырын шығындар мен нашар қызмет сапасы – көмек емес, керісінше проблема.
• Бақылау тетіктерін цифрландыру және сыбайлас жемқорлықты болдырмау шараларын қатар іске асыру қажет.

Қорытынды: Бағаны шектеу – тек қымбат па, арзан ба мәселесі емес. Бұл жерде кім ережеден шыға алады, кім бақылау жасайды және кім оған ақы төлейді деген сұрақ. Егер осыны түсінбесек, бастапқы мақсатқа кері нәтиже шығаруымыз мүмкін.

Қазақстанда бағаны реттеуді енгізбестен бұрын ықтимал бұрмалауларды, айналып өту жолдарын және ерекшелік құндылықтарын алдын ала бағалау қажет .Әйтпесе, бағаны түсіреміз деп, ықпал етудің бейресми тетіктерін күшейтеміз.