ҚТЖ: ұлттық байлық па, әлде жемқор монополия ма?

Қазақстан темір жолы: стратегиялық мүмкіндік пе, әлде асыра бағаланған монополия ма?

ҚТЖ - еліміздің экономикалық келешегімен байланысты жиі аталатын ұлттық компания. Бірақ оның төңірегіндегі логистикалық дағдарыстар мен жемқорлық даулары бұл беделді айтарлықтай шайқалтып тұр.

2025 жылғы 17 мамырда "Казахстанская правда" газетінде жарияланған мақаласында ҚТЖ-ның сол кездегі басқарма төрағасы Нұрлан Сауранбаев темір жолдарды «ұлттық байлық» әрі Еуразиялық сауда желісінің тірегі деп атады. Алайда бұл биік бағалар мен цифрлық серпіліс уәдесінің тасасында нақты проблемалар тұр: жүк тасымалдаудағы іркілістер, логистикалық үйлеспеушіліктер және жүйелі жемқорлық.

Темір жол - тірек пе, әлде тежеу ме? Нұрлан Сауранбаевтың айтуынша, Қазақстан экономикасының күретамыры - дәл осы ҚТЖ. Географиялық орналасуымыз - теңізге тікелей шығатын жолдың жоқтығы - темір жолды мұнай, астық және металл тасымалы үшін баламасыз арна етеді. Рас, сандар әсерлі: ішкі жүктің 80%-дан астамы ҚТЖ арқылы өтеді, ал Қытай–Еуропа транзиті жыл сайын артуда. 2024 жылы Хоргос құрғақ порты 1,2 млн контейнерді өңдеген - бұл өткен жылмен салыстырғанда 14%-ға артық.

Бірақ ҚТЖ-ның монополиялық мәртебесі тиімділікке кедергі келтіріп отыр. 2023 жылы астық жеткізуде іркіліс болды, ал 2025 жылы мамырда порт Құрықтағы вагон тығынына байланысты экспортқа тыйым ұзартылды. 2021 жылдан бері логистикаға жауапты Ерлан Қойшыбаевтың басшылығындағы ҚТЖ кәсіпкерлер тарапынан бірнеше мәрте сынға ұшырады: вагон бөлу жүйесінің ашық еместігі, төлемдердің негізсіз шешілуі және тасымал жоспарларының алдын ала келісілмеуі - бәрі де бизнеске кедергі. Тіпті Қазақстанның бас көлік прокуратурасы кәсіпкерлерді ҚТЖ-ның "билік асыруынан" қорғауға дайын екенін мәлімдеген.

Жалпы ішкі өнімге нақты үлесі жайлы дерек болмағандықтан, ҚТЖ-ны «ұлттық байлық» деу - ресми ұранға ұқсайды.

Каспий бағыты және Қытайға тәуелділік Ерлан Қойшыбаев 2024 жылы Қытайдың Yuxinou компаниясымен 200 контейнерлік пойыз жөнелту туралы келісімге қол қойды. Қытай–Еуропа арасындағы жүк көлемі 2022 жылдан бері 20%-ға өсіп, Қазақстан транзиттен қомақты табыс көріп отыр. Бірақ мұның көлеңкесінде - геосаяси тәуекелдер мен Қытайға арқа сүйеудің салдары бар. 2015 жылдан бері ҚТЖ инфрақұрылымына құйылған $1,9 млрд инвестиция елді Пекинге тәуелді етіп отыр. Сонымен қатар ҚТЖ-ның еншілес компаниялары - Құрық пен Ақтау порттары, KTZ Express Shipping - құқық қорғау органдарының назарына іліккен. Ұрлық пен жемқорлыққа қатысты тергеулер бұл құрылымдардың ашықтығына күмән келтіреді.

Модернизация ма, әлде PR? ҚТЖ-ның цифрлық билет жүйесі, автоматтандырылған логистика мен экологиялық локомотивтері туралы Сауранбаевтың мәлімдемелері де сын көтермейді. Бұл технологиялар әлем үшін - қалыпты норма. Ендеше оларды жетістік ретінде жар салу шынайылықтан гөрі пиарға ұқсайды. Оның үстіне, 2025 жылы Құрық портындағы тығыны, вагон тапшылығы, логистикалық түйткілдер сол күйі шешілмей тұр. Цифрлық жүйелердің киберқауіпсіздігі мәселесі де ашық қалуда.

Әлеуметтік салмақ: абырой ма, әлде жауапкершілік пе? ҚТЖ 100 мыңнан астам адамды жұмыспен қамтып отыр. Бірақ кәсіподақтар еңбекақының өспеуі мен ауыр еңбек жағдайына жылдар бойы шағымданып келеді. Вагондардың тұрып қалуы, жеткізілімдердің кешігуі - осы компанияға тәуелді аймақтарға ауыр соққы. Қызметтік алаяқтық бойынша қозғалған қылмыстық істер «әлеуметтік маңыздылық» ұранының астында көлеңкелі схемалардың барын аңғартады.

Қорытынды: ұлттық байлық па, әлде жүйелік жүк пе? Қағаз жүзінде ҚТЖ – Қазақстанның Еуразиядағы орнықты транзиттік хабы. Бірақ нақты жағдай басқаша: бюрократия, жемқорлық, логистикалық дағдарыстар және сенімсіздік. Ерлан Қойшыбаев Қытаймен жаңа келісімдерге қол қойып жатқанда, Құрық пен Ақтау порттары, KTZ Express Shipping - тергеулердің ортасында. КТЖ - тек рельс емес, ол еліміздегі жүйелік проблемалардың көрінісі: монополия, ашықтықтың жоқтығы, шешілмеген түйткілдер. Ұлттық байлық деуге болар, бірақ бүгінгі таңда бұл - тиімділік емес, география арқасында өмір сүріп жатқан құрылым.

Ақпарат Total.kz порталынан аударылып алынған.