Тоқаев тұсындағы Қазақстан: прагматикалық көшбасшылықтың үлгісі

Қасым-Жомарт Тоқаевтың билікке келуімен Қазақстанның Орталық Азиядағы рөлі жаңа сипат алды. Көпжылдық дипломатиялық тәжірибеге ие кәсіби саясаткер ретінде Тоқаев аймақтық тұрақтылықты сақтау мен ынтымақтастықты тереңдетуді өзінің сыртқы саясатының басым бағытына айналдырды. Тоқаевтың салмақты, сабырлы және сындарлы ұстанымы аймақтағы күрделі мәселелерді келіссөздер арқылы шешуге жол ашты. Осы орайда, президенттің жетістігі мен беделі жөнінде белгілі саясаттанушы Әділ Сайлаубекпен тілдескен едік.

– Әділ аға, Қасым-Жомарт Тоқаевтың билікке келуі Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатына қандай түбегейлі өзгерістер алып келді?

– Тоқаевтың билікке келуі Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатында жаңа кезеңнің басталуына түрткі болды деп нық сеніммен айта аламыз. Бұл өзгерістер ең алдымен реализмге негізделген прагматикалық бағытпен ерекшеленеді.

Ішкі саясатта ең маңызды өзгеріс — "Халық үніне құлақ асатын мемлекет" тұжырымдамасының енгізілуі болды. Бұл идея мемлекеттің азаматтарымен диалог орнатуына негізделді. Бұған дейін қоғамда шешімдер жоғарыдан төмен қабылданатын болса, қазір үкімет қоғамдық пікірді ескеруге, азаматтардың сұраныстарын жауапты түрде талдауға көшті. Мысал ретінде 2022 жылғы Конституциялық реформа үдерісін айтуға болады: халықтың тікелей қатысуымен өткізілген референдум арқылы саяси жүйенің либералдануына жол ашылды — президенттің өкілеттігі шектелді, парламенттің ықпалы артты, саяси партияларды тіркеу шарттары жеңілдетілді.

Сонымен қатар, Тоқаев саяси бәсекелестікті арттыруды мақсат етті. Бұрынғы жүйедегі "бақылаулы плюрализмнің" орнына шынайы саяси алаң құру басталды. Мысалы, 2023 жылы өткен Мәжіліс сайлауында алғаш рет түрлі тәуелсіз кандидаттар ашық түрде сайлауға түсу мүмкіндігіне ие болды.

Сыртқы саясатта, Тоқаев теңгерімді көпвекторлы саясатты жаңа деңгейге көтерді. Оның сыртқы саяси доктринасы әлемдік державалар арасында тепе-теңдік сақтауға, ұлттық мүддені бірінші орынға қоюға бағытталған. Қасым-Жомарт Кемелұлының билігі кезінде Қазақстан бірқатар маңызды сыртқы саясаттық қадамдар жасады. Мысалы,  2019 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымында сөйлеген сөзінде Тоқаев ядролық қарусыздану мен бейбітшілікті қолдау мәселесінде Қазақстанның жетекші рөлін тағы да нақтылады. 2021 жылы Қытаймен стратегиялық серіктестікті жаңа деңгейге көтеру мақсатында Көлік дәліздерін дамыту туралы келісімдер жасалды. Ресеймен дәстүрлі одақтастықты сақтай отырып, Қазақстан ұлттық мүдделерді қорғау ұстанымын айқын көрсетті. Бұл әсіресе 2022 жылғы Петербург халықаралық экономикалық форумында Тоқаевтың халықаралық нормаларға адалдықты қорғаған мәлімдемесінен көрінді.

Батыс елдерімен де байланыстар жандандырылды: Тоқаевтың Германияға, Францияға ресми сапарлары кезінде экономикалық әріптестік туралы жаңа келісімдерге қол қойылды. Қазақстан қазір Еуропаның энергетикалық қауіпсіздігінің маңызды серіктесіне айналып келеді.

Жалпы алғанда, Тоқаевтың саясаты — реформалар мен эволюциялық даму жолын таңдаған, диалогқа ашық, ұлттық мүддеге адал, халықаралық құқық нормаларын басшылыққа алатын саясат деп сипаттауға болады. Бұл жаңа бағыт Қазақстанның әлемдік қауымдастықтағы беделін күшейтіп, ішкі тұрақтылықты нығайтты.

– Қазақстанның Орталық Азиядағы рөлі Тоқаев дәуірінде қалай өзгерді? Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда негізгі айырмашылықтар қандай?

– Қасым-Жомарт Тоқаевтың дәуірінде Қазақстанның Орталық Азиядағы рөлі белсенді үйлестірушіден диалог пен өзара сенім құрушы көшбасшыға айналды. Бұрынғы кезеңде Қазақстан көбіне аймақтық тұрақтылықтың "тірегі" ретінде танылса, қазір бастамашы әрі интеграциялаушы рөлді атқарып отыр.

Тоқаев аймақтық байланысты нығайту үшін бірнеше нақты қадам жасады. Орталық Азия мемлекеттерінің консультативтік кездесулерін тұрақты форматқа айналдырды. 2021 жылы Түркістанда өткен саммитте ортақ мүдделерді үйлестіру туралы маңызды шешімдер қабылданды.

Қазақстан мен Өзбекстан арасында 2022 жылы стратегиялық әріптестік туралы шарт жасалды. Бұл құжат екі елдің қарым-қатынасын жаңа сапалық деңгейге көтерді.

Су ресурстары, көлік дәліздері, шекара қауіпсіздігі сияқты ортақ мәселелерді бірлесіп шешу үшін аймақтық ынтымақтастық тетіктері белсендірілді.

Айырмашылықтар мынандай:

• Назарбаев дәуірінде аймақтық саясатта көбіне үстемдік көрсету байқалса, Тоқаев кезеңінде партнерлік және тең құқықты қатынас принциптері алға шықты.
• Бұрын Қазақстан көбіне сыртқы ойыншылар арқылы (Ресей, Қытай) аймаққа ықпал етсе, қазір ішкі аймақтық күштерді біріктіру ұстанымына көбірек мән береді.

Қысқаша айтқанда, Тоқаевтың саясаты — Орталық Азияны біртұтас әрі өзара тәуелді аймақ ретінде қалыптастыруға бағытталған. Қазақстан осы үрдісте сенімді үйлестіруші мәртебесіне ие бола бастады.

– Қасым-Жомарт Кемелұлының сыртқы саясатта Ресей, Қытай және Батыс елдерімен қарым-қатынасты қалай теңестіріп отыр? Қазақстанның көпвекторлы саясаты жаңа бағыттармен толықты ма?

– Тоқаев сыртқы саясатта теңгерімді сақтау үшін прагматикалық және салмақты ұстанымға негізделген стратегия жүргізіп отыр. Ресеймен дәстүрлі әріптестікті сақтай отырып, Қазақстан өз егемендігі мен ұлттық мүддесін басты орынға қояды. Ілгеріде айтып кеткен 2022 жылы Санкт-Петербург халықаралық экономикалық форумында Тоқаев халықаралық құқық принциптеріне адалдықты айқын мәлімдеп, Қазақстанның бірде-бір мемлекеттің ықпал аймағына айналмайтынын ашық айтты. Қытаймен қарым-қатынаста экономикалық әріптестікті белсенді түрде кеңейту байқалады, әсіресе логистика, энергетика және ауыл шаруашылығы салаларында бірқатар нақты келісімдер жасалды. Мысалы, 2023 жылы Қытаймен бірге шекаралық инфрақұрылымды жаңарту жобалары басталып, жаңа көлік дәліздерін дамыту туралы келісімдерге қол қойылды.

Батыс елдерімен қатынастар да айтарлықтай нығайтылды. Мұны да ілгеріде айтып өттім. Тоқаев Германия, Франция және Еуропалық Одақ жетекшілерімен кездесулер өткізіп, жасыл энергетика, цифрлық экономика және инвестициялық жобалар бойынша серіктестікті дамыту жөнінде маңызды уағдаластықтарға қол жеткізді. Қазақстанның көпвекторлы саясаты жаңа мазмұнмен толықты. Атап айтқанда, Орталық Азия елдерімен аймақтық интеграцияны тереңдету, Кавказ және Каспий арқылы Еуропаға шығатын Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамыту, Таяу Шығыс елдерімен сауда және инвестиция салаларын жандандыру сияқты жаңа бағыттар пайда болды. Бүгінде Тоқаевтың сыртқы саясаты Қазақстанды сенімді серіктес әрі халықаралық қоғамдастықта теңқұқықты ойыншы ретінде танытып отыр.

– Қазақстан Орталық Азиядағы қандай аймақтық ұйымдар мен бастамаларда белсенділік танытып отыр?

– Тоқаевтың бастамасымен Қазақстан Орталық Азиядағы аймақтық ынтымақтастық пен интеграцияны нығайтуда ерекше белсенді рөл атқарып отыр. 2021 жылы Түркістанда және 2022 жылы Шолпан-Атада өткен Орталық Азия мемлекеттері басшыларының консультативтік кездесулері аймақтық сенімді нығайту мен ортақ экономикалық жобаларды үйлестіру үшін маңызды алаңға айналды. 2024 жылы Астанада өткен Орталық Азия мемлекеттері басшыларының VI консультативтік кездесуінде көлік логистикасы, су ресурстарын әділетті пайдалану және жасыл энергетика саласындағы жаңа келісімдер қабылданды. Сонымен қатар Қазақстан Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы аясында да белсенді рөл атқаруда. 2022 жылы Самарқандта өткен ШЫҰ саммитінде Тоқаев аймақтық көлік дәліздерін дамыту және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін көтерді, ал 2024 жылы Астанада өткен ШЫҰ-ның 24-ші саммитінде Қазақстан цифрлық интеграция және жасанды интеллект саласындағы бірлескен жобаларды ұсынды. Бұдан бөлек Қазақстан Еуропа Одағы және Орталық Азия елдері арасындағы 5+1 форматындағы диалогты қолдап келеді.

2022 жылы Астанада өткен алғашқы ЕО-Орталық Азия саммитінде жасыл экономика, цифрлық технологиялар және көлік инфрақұрылымын дамыту бастамалары ұсынылды. 2025 жылы Самарқанд қаласында өткен ЕО-Орталық Азия саммитінде Қазақстан су және азық-түлік қауіпсіздігі саласындағы нақты жобаларды іске асыру жөнінде жаңа келісімдерге қол жеткізді. Сонымен қатар Қазақстан Түркі мемлекеттері ұйымы аясында да бастамашы ел ретінде белсенді жұмыс істеуде. Түркістан қаласын түркі әлемінің рухани және мәдени орталығы ретінде дамыту жобасы сәтті жүзеге асырылып келеді. Жалпы алғанда Қазақстан аймақтық ұйымдар мен бастамаларда өз ұстанымын нақтылап қана қоймай, Орталық Азиядағы өзара сенім мен үйлесімділікті нығайту жолында көшбасшылық рөлін күшейтіп отыр.

– Аймақтағы қауіпсіздік (шекара, су ресурстары, терроризм) мәселелерінде Қазақстан қандай саясат ұстануда?

– Тоқаев дәуірінде Қазақстан аймақтағы қауіпсіздік мәселелерінде жауапты және белсенді саясат ұстанып отыр деп толық айта аламыз. Шекара мәселесінде Қазақстан көршілес елдермен барлық шекара сызықтарын делимитациялау мен демаркациялауды аяқтауды басты мақсат етті. 2022 жылы Қазақстан мен Өзбекстан арасында мемлекеттік шекара туралы тарихи келісімге қол қойылды, бұл құжат екі ел арасындағы 2 мың шақырымнан астам шекараны заңды түрде бекітті және аймақтық тұрақтылықты нығайтуға үлкен үлес қосты. Сонымен қатар Қырғызстан және Түрікменстанмен шекаралық ынтымақтастықты жетілдіру бойынша жұмыс топтары құрылды.

Су ресурстары саласында Қазақстан бірқатар стратегиялық бастамалар көтеруде. Су мәселесі Орталық Азия елдері үшін өмірлік маңызды болғандықтан, Қазақстан көпжақты келіссөздер арқылы теңгерімді шешім табуға ұмтылып келеді. 2024 жылы өткен Орталық Азия мемлекеттері саммитінде Тоқаев трансшекаралық өзендерді бірлесіп пайдалану туралы жаңа аймақтық келісім жобасын ұсынды, бұл бастама суды әділетті әрі тиімді бөлу тетіктерін қарастырады. Терроризм мен экстремизмге қарсы күресте Қазақстан аймақтық және халықаралық әріптестікке ерекше мән береді. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы аясында терроризмге қарсы бірлескен оқу-жаттығуларға белсенді қатысып келеді.

Сонымен қатар ел ішінде 2023-2025 жылдарға арналған экстремизмге қарсы ұлттық стратегия қабылданды, оның аясында алдын алу жұмыстарына, ақпараттық қауіпсіздікке және жастар арасында радикалды идеологияның алдын алуға ерекше назар аударылып отыр. Жалпы алғанда Қазақстанның қауіпсіздік саясаты аймақтағы тұрақтылықты сақтау, даулы мәселелерді бейбіт жолмен шешу және өзара сенімді нығайту қағидаттарына негізделген.

–  Қазақстанның экономикасы арқылы Орталық Азиядағы ықпалы артты ма? Қандай салаларда (энергетика, көлік дәліздері, сауда) басымдық байқалады?

– Тоқаев кезеңінде Қазақстанның экономикасы арқылы Орталық Азиядағы ықпалы айтарлықтай артты. Бұл ең алдымен көлік логистика, энергетика және өзара сауда салаларындағы нақты бастамалармен және жобалармен байланысты. Көлік дәліздері бағытында Қазақстан аймақтық транзиттің негізгі торабына айналып келеді. 2022 жылы Қазақстан Әзербайжан, Грузия және Түркиямен бірлесіп Транскаспий халықаралық көлік бағытын (Орта дәліз) дамыту туралы стратегиялық келісімдерге қол қойды. Бұл бастама Қытай мен Еуропаны байланыстыратын балама дәліз ретінде үлкен маңызға ие болды. Сонымен бірге 2024 жылы ашылған Қазақстан-Өзбекстан шекарасындағы жаңа логистикалық орталықтар аймақішілік сауданы еселеп арттыруға мүмкіндік берді.

Энергетика саласында Қазақстан аймақ елдеріне мұнай өнімдері, газ және электр энергиясын жеткізетін ірі ойыншы болып отыр. 2023 жылы Қазақстан мен Қырғызстан арасында энергетикалық кооперация туралы жаңа келісім жасалды, оның аясында Қазақстан Қырғызстанның энергетикалық тапшылығын толықтыруға көмектеседі. Сондай-ақ жасыл энергетика бағыты бойынша аймақтық жобаларды ілгерілету бастамалары бар, атап айтқанда Арал өңіріндегі жаңартылатын энергия көздерін дамыту бойынша бірлескен бағдарламалар ұсынылды. Сауда саласында Қазақстан көрші елдердің негізгі экономикалық серіктесі саналады. 2024 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанның Орталық Азия елдерімен өзара тауар айналымы 10 миллиард доллардан асты, бұл көрсеткіш жыл сайын өсіп келеді.

Ауыл шаруашылығы өнімдері, құрылыс материалдары және өнеркәсіптік жабдықтар негізгі экспорт бағыттарын құрайды. Жалпы алғанда Қазақстан экономикалық қуаты арқылы Орталық Азияда интеграцияны күшейтіп, аймақтық тұрақтылық пен өзара тәуелділікті нығайтуда шешуші рөл атқарып отыр.

–  Сіздің ойыңызша, алдағы 5-10 жылда Қазақстан Орталық Азиядағы қандай жаңа рөл атқара алады?

–  Алдағы 5-10 жылда Қазақстан Орталық Азиядағы негізгі интегратор және тұрақтылықтың негізгі кепілі рөлін күшейте алады. Ең алдымен Қазақстан аймақтық экономикалық орталыққа айналуы мүмкін. Бұл үшін транзиттік мүмкіндіктерді толық пайдалану жоспарланған. Транскаспий халықаралық көлік бағытын дамыту, теміржол және автокөлік инфрақұрылымын жетілдіру Қазақстанды Қытай мен Еуропаны байланыстыратын басты көпірге айналдырады. Сонымен қатар Қазақстан жасыл энергетика саласындағы көшбасшылыққа ұмтылып отыр. 2025 жылдан бастап жаңартылатын энергия көздерін дамыту жөніндегі аймақтық бастамаларды іске асыру арқылы Қазақстан экологиялық тұрғыдан тұрақты даму үлгісін ұсына алады. Саяси жағынан Қазақстан Орталық Азия елдері арасында диалог пен сенімді нығайтудың басты платформасын ұсынушы ел ретінде орнығады. Бұл бағытта Астана диалог алаңдарының мүмкіндіктерін кеңейтіп, аймақтық дауларды бейбіт жолмен шешуге бастамашылық етуі ықтимал.

Қауіпсіздік саласында да Қазақстан өзінің беделін арттырып келе жатыр. Терроризмге қарсы күресте, шекаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде және су ресурстарын бірлесіп пайдалануда үйлестіруші рөл атқаруға толық негіз бар. Сонымен қатар Қазақстан білім беру, технология және цифрлық экономика салаларында Орталық Азия елдерімен ортақ жобалар жасап, болашақтың экономикасына бірлесіп көшуді бастайды. Жалпы алғанда алдағы онжылдықта Қазақстан тек экономикалық және транзиттік орталық емес, сонымен бірге саяси тұрақтылық пен өркениетті даму үлгісін көрсететін жетекші аймақтық держава болуға барлық алғышарттарға ие.