Жолдаудан реформаға дейін: бір жылдың ішінде не өзгерді?

2024 жылы президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына жолдаған кезекті Жолдауында ел дамуының жаңа кезеңіне қадам басқанын жария етті. Жолдауда саяси реформалар, экономиканы әртараптандыру, әлеуметтік әділеттілік, ауылды дамыту, жастарды қолдау және мемлекетті басқарудың тиімділігін арттыру сияқты маңызды бағыттар қамтылды. Енді, арада бір жыл өткен соң, бұл Жолдаудың нақты нәтижелері мен жүзеге асу барысына баға беретін уақыт келді.

Осыған байланысты біз саясаттанушы Әділ Сайлаубектен сұхбат алып, 2024 жылғы Жолдаудың ел өміріне қаншалықты әсер еткенін, қандай реформалар іске асқанын және алдағы Жолдаудан не күтуге болатынын сұрадық. Сарапшының пайымы — бұл реформалардың қайсысы нақты нәтиже беріп жатқанына және қандай салаларда ілгерілеу қажеттігіне анық көз жеткізуге мүмкіндік береді.

– Әділ аға, 2024 жылғы Жолдау жарияланған сәттегі елдегі саяси-экономикалық ахуал қандай еді? Бұл жағдай Жолдаудың мазмұнына қалай әсер етті деп ойлайсыз?

– 2024 жылғы президент Жолдауы еліміз күрделі саяси-экономикалық кезеңде жасалды. Экономикада белгілі бір өсу динамикасы байқалғанымен, халық үшін маңызды инфляция деңгейі әлі де жоғары болды – кей кезеңдерде 20 пайыздан асып түсті. Бұл – ең алдымен, азық-түлік пен қызмет көрсету салаларындағы бағаның өсуі, халықтың тұтынушылық қабілетінің әлсіреуі сияқты факторлардан туындады. Сонымен қатар, сыртқы экономикалық ортада тұрақсыздық – әсіресе энергия ресурстары нарығындағы өзгерістер, геосаяси шиеленістер – Қазақстан үшін жаңа қауіптер мен міндеттер жүктеді.

Бюджет түсімдері жоспардан төмен болды, ал халықтың әлеуметтік хал-ахуалы бұрынғыдай тұрақты емес еді. Осыған байланысты президенттің Жолдауы, бір жағынан, экономиканы әртараптандыру, инвестициялық ахуалды жақсарту және нақты секторды қолдауға бағытталса, екінші жағынан, әлеуметтік әділеттілік мәселесін көтеруге мәжбүр болды.

Саяси жағынан алғанда, бұл Жолдау «Жаңа Қазақстан» тұжырымдамасын жалғастыру аясында жасалды. 2022–2023 жылдардағы конституциялық реформалар, сайлау жүйесінің жаңғыруы, партияларды тіркеудің жеңілдеуі сияқты өзгерістер белгілі бір дәрежеде институционалдық реформаларға жол ашты. Бірақ осы өзгерістерді тереңдетіп, нақты іске асырудың қажеттілігі 2024 жылдың өзінде-ақ айқын болды. Сондықтан да бұл Жолдау елдің экономикалық тұрақтылығын сақтаумен қатар, мемлекеттік басқару жүйесін ашық әрі есеп беретін ету, азаматтардың сенімін қайта қалыптастыру мақсаттарын алға қойды.

Жалпы алғанда, Жолдаудың мазмұны елдегі ішкі тұрақтылықты сақтауға, әлеуметтік шиеленістерді болдырмауға және жүйелі реформалар жүргізуге бағытталған жауапты құжат ретінде қабылданды.

 – Президент атап өткен экономиканы әртараптандыру және инвестициялық климатты жақсарту бағытында нақты қандай өзгерістер байқалды?

– 2024–2025 жылдары Қазақстан экономиканы әртараптандыру мен инвестициялық климатты жақсарту бағытында бірқатар нақты қадамдар жасады. Ең алдымен, шетелдік тікелей инвестициялар көлемі айтарлықтай өсті — 2024 жылдың алғашқы он айында шамамен 16,3 млрд доллар тартылып, ондаған жаңа жоба іске қосылды. Үкімет бизнеске қолайлы жағдай жасау үшін әкімшілік кедергілерді азайтып, құқықтық кепілдіктерді күшейтті.

Сала бойынша қарасақ, металлургия, логистика, жаңартылатын энергетика, көлік және ауыл шаруашылығы секторы басты назарда болды. Сонымен қатар, литий мен кобальт сияқты стратегиялық шикізатқа негізделген өндірісті дамытуға бет бұрылды. Бұл — әлемдік нарықта сұранысқа ие бағыттардың бірі. Қазақстан сондай-ақ көлік-логистикалық хаб ретіндегі рөлін күшейтіп, Транскаспий бағытын дамытуға ерекше көңіл бөлді.

Халықаралық ұйымдар да Қазақстандағы инвестициялық ортаның біртіндеп жақсарып келе жатқанын мойындап отыр. Яғни, бұл өзгерістер тек ішкі реформалар ғана емес, сыртқы сенімге де оң әсер етті. Жалпы алғанда, бұл – президент Жолдауында қойылған экономиканы әртараптандыру мақсатына сай жасалған жүйелі әрі нақты әрекеттер.

– Жаңа салық саясаты бір жылдан бері талқыланып келеді. Осы кезеңде қандай ұсыныстар жасалды және бұл өзгерістердің әлеуетті әсері қандай болмақ?

– 2024 жылғы Жолдаудан кейін дайындалған жаңа Салық кодексі 2025 жылы қабылданып, 2026 жылдан бастап күшіне енеді деп күтілуде. Ең негізгі өзгерістердің бірі – табысқа қарай сараланған салық жүйесінің енгізілуі: аз табыс табатындар бұрынғыдай төлем жасаса, жоғары табысты азаматтар үшін мөлшерлеме 15%-ға дейін көтеріледі. Қосымша құн салығы 12%-дан 16%-ға өсуі мүмкін, тіркеу шегі төмендетіледі. Арнайы салық режимдері қысқартылып, есеп беру жүйесі жеңілдетілмек.

Бұл шаралар бюджет түсімін арттырумен қатар, табысты әділеттірек бөлуді көздейді. Дегенмен, ҚҚС-тың өсуі бағаға ықпал етуі мүмкін, сондықтан бұл өзгерістер кезең-кезеңімен іске асырылмақ. Жалпы алғанда, жаңа саясаттың мақсаты — салық жүйесін түсінікті, заманауи және тиімді ету.

– «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы іс жүзінде қаншалықты орындалып жатыр деп ойлайсыз?

– Бұл тұжырымдама 2019 жылдан бері кезең-кезеңімен жүзеге асып келеді. Соңғы жылдары ол нақты институционалдық сипат ала бастады. Ұлттық құрылтай, референдумдар, әкімдердің есеп беруі, онлайн қабылдаулар сияқты тетіктер билік пен қоғам арасындағы диалогты күшейтуге бағытталды.

Әрине, барлық ұсыныстар толық жүзеге аса бермейді, кей жағдайда формализм байқалады. Дегенмен, халықтың пікірін ескеретін мемлекеттік модель қалыптасып келеді. Бұл бастамалардың шынайы нәтижеге айналуы үшін жүйелілік пен саяси табандылық қажет.

– Саяси реформалар пакеті аясында қандай заңнамалық немесе құрылымдық өзгерістер орын алды?

– Саяси реформалар пакеті аясында соңғы бір-екі жылда елімізде бірқатар нақты әрі маңызды өзгерістер жүзеге асты. Бұл өзгерістер, менің ойымша, Қазақстанның билік құрылымын жаңғырту мен азаматтық қоғамды күшейтуге бағытталған нақты қадамдар болды.

Мәселен, президенттің өкілеттігін шектеу туралы бастама жүзеге асты – енді мемлекет басшысы ешбір саяси партияға мүше бола алмайды. Сонымен қатар, оның жақын туыстарының мемлекеттік қызметке келуіне тыйым салынды. Бұл – билік пен қоғам арасындағы сенімді қалпына келтіруге бағытталған символдық әрі практикалық шара деп есептеймін.

Сайлау жүйесінде де өзгерістер болды. Пропорционалды және бірмандаттық жүйелерді үйлестіретін аралас сайлау моделі енгізілді. Соның нәтижесінде Мәжілістің құрамы жаңарып, қоғамның түрлі топтары мен аймақтардың өкілдігі күшейді. Бұл – демократиялық әртүрлілікті арттыру жолындағы маңызды қадам.

Осы кезеңде Конституциялық Кеңестің мәртебесі де өзгертіліп, азаматтар енді оған тікелей шағымдана алатын болды. Бұл сот әділдігі мен құқықтық қорғау тетіктерін жақсарту үшін өте маңызды. Сондай-ақ, жергілікті басқару саласында да жаңғыру жүріп жатыр – ауыл әкімдерін тікелей сайлау тәжірибесі кеңейіп келеді.

Жалпы, бұл реформалар бұрынғы декларативті емес, нақты заңнамалық және құрылымдық шешімдермен бекітілді. Әрине, саяси мәдениетті қалыптастыру мен халықтың саяси белсенділігін арттыру – ұзақ мерзімді жұмыс. Бірақ алғашқы қадамдар жасалды, және олар жүйелі түрде жалғасуы тиіс.

– Президент әлеуметтік әділеттілікті күшейту туралы айтты. Бұл салада қандай бастамалар жүзеге асты?

– Иә, әлеуметтік әділеттілік – соңғы Жолдаулардың негізгі лейтмотивіне айналды десек болады. Президент бұл ұғымды тек теориялық деңгейде емес, нақты мемлекеттік саясаттың өзегіне айналдыруды көздеді. Соның бір дәлелі – әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың алдын алу және оларға қорған болу мақсатында қабылданған арнайы заң. Бұл құжат – қоғамдағы өткір мәселелерге мемлекеттің жауап бере алатынын көрсеткен маңызды қадам.

Сонымен қатар, соңғы бір жылда зейнетақы, жалақы және әлеуметтік төлемдер мөлшері қайта қаралды. Әсіресе, мемлекеттік қызметкерлер мен бюджеттік салада жұмыс істейтін азаматтардың табысын арттыруға ерекше көңіл бөлінді. Бұл – халықтың күнкөріс деңгейін көтеруге бағытталған нақты әрекет.

Тағы бір елеулі бастама – 2025 жылдың «Жұмыскер мамандықтар жылы» деп жариялануы. Бұл қоғамда еңбек адамының мәртебесін көтеру, жұмысшы кәсіптеріне деген көзқарасты өзгертуге бағытталған мәдени-әлеуметтік қозғалыс десе де болады.

Жалпы, әлеуметтік әділеттілікке ұмтылыс біртіндеп заңнамалық, қаржылық және идеологиялық деңгейде көрініс тауып келеді. Әрине, бұл бағытта шешімін күтіп тұрған түйткілдер әлі бар, бірақ іргетас қаланып, алғашқы нақты қадамдар жасалды деп нық айтуға болады.

– Білім беру мен денсаулық сақтау салаларындағы реформалар нақты қандай нәтижелер берді?

– Бұл екі сала – кез келген елдің әлеуметтік тұрақтылығы мен ұзақмерзімді дамуының негізі. Сондықтан президент Жолдауында білім мен денсаулық сақтау салаларына ерекше назар аударылуы заңды құбылыс. Соңғы бір жылда бұл бағыттарда бірқатар жүйелі әрі нақты қадамдар жасалды.

Білім беру саласында ең алдымен педагогтердің мәртебесін арттыру мәселесі күн тәртібінде болды. Мұғалімдердің жалақысы кезең-кезеңімен өсіп келеді, соның арқасында салада кадр тапшылығы біртіндеп азайып жатыр. Сонымен қатар, ауыл мектептерін жаңғыртуға арналған арнайы бағдарламалар іске қосылып, шалғай өңірлердегі білім сапасын жақсарту мақсаты қойылды. Білім беру инфрақұрылымын жаңарту, цифрлық платформаларды енгізу де нақты нәтиже бере бастады.

Денсаулық сақтау саласына келсек, бұл бағытта да инфрақұрылымды күшейтуге басымдық берілді. Бірқатар жаңа медициналық мекемелер ашылып, бұрыннан бар ауруханалар мен емханалар күрделі жөндеуден өтті. Ауылдық жерлердегі алғашқы медициналық көмек қолжетімді бола түсті. Сонымен қатар, медициналық кадрларды даярлау және ұстап қалу үшін материалдық ынталандыру жүйесі қайта қаралды.

Жалпы алғанда, бұл екі саладағы реформалар халықтың өмір сапасына тікелей әсер етіп жатқан бағыттар. Әлі шешілмеген мәселелер жоқ емес, бірақ мемлекет тарапынан бұл салаларға деген көзқарастың өзгергені және нақты ресурстар бөлініп жатқаны байқалады. Ең бастысы — қабылданған шаралар қысқа мерзімді емес, ұзақмерзімді тиімділікке бағытталған.

– Жастарға арналған мемлекеттік бағдарламалардың тиімділігі туралы не айтасыз?

– Соңғы жылдары жастар саясаты мемлекет үшін стратегиялық бағыттардың біріне айналды. Себебі демографиялық тұрғыдан алғанда Қазақстан халқының үштен бірі — 35 жасқа дейінгі азаматтар. Бұл әлеуетті дұрыс бағыттай алсақ — экономикалық өсімнің де, әлеуметтік тұрақтылықтың да кепілі.

Жастарға арналған мемлекеттік бағдарламалардың арасында тұрғын үймен қамтамасыз ету, кәсіпкерлікке қолдау көрсету, білім мен жұмыспен қамту салаларын қамтитын ауқымды бастамалар бар. Мысалы, "Жастар практикасы", "Дипломмен ауылға", "Бизнес-Жастар" сияқты жобалар көптеген жасқа алғашқы жұмыс тәжірибесін жинауға немесе өз ісін бастауға мүмкіндік беріп отыр. Сондай-ақ, білім гранттарының санын арттыру, IT және техникалық мамандықтарға басымдық беру – еңбек нарығына сұранысқа ие жастар дайындауға бағытталған нақты шаралар.

Дегенмен, бұл бағдарламалардың тиімділігі өңірлер бойынша әртүрлі деңгейде байқалады. Үлкен қалаларда мүмкіндіктер көбірек, ал шалғай аймақтарда жастарға арналған қолдау құралдары толық жетпей жатады. Осы тұрғыдан алғанда, алдағы уақытта жастар саясатында теңгерімділік пен қолжетімділікті күшейту маңызды.

Жалпы алғанда, мемлекет жастармен жұмыс істеудің жаңа мәдениетін қалыптастыруға бет алды. Тек жалаң уәде емес, нақты нәтиже беретін, әрі жас азаматтардың сенімін оятатын бағдарламалар қажет. Қазірдің өзінде бастамалар бар, бірақ олардың тиімділігі — жергілікті атқарушы органдардың сапалы жұмысымен тікелей байланысты болып отыр.

– Жолдауда ауылдарды дамытуға ерекше көңіл бөлу керектігі айтылды. Осы бағытта не істелді?

– Негізгі екпін инфрақұрылым мен базалық қызметтерге берілді: «Ауыл – ел бесігі» аясында жол, ауыз су, мектеп пен медициналық пункттер жаңарып, бірқатар өңірде интернет сапасы көтерілді. Ауыл шаруашылығына субсидия беру мен жеңілдетілген несие тетіктері реттеліп, фермерлерге қолжетімділігі артты. Жастарды ауылда ұстап қалу үшін тұрғын үй мен шағын бизнес бастамаларын қолдайтын «Ауыл аманаты» секілді жобалар іске қосылды. Яғни, басымдық – тек өндіріс емес, күнделікті өмірге қажет жағдайды жақсарту. Дегенмен, өңірлер арасында қарқын әркелкі: кей жерде жобалар баяу жүріп, ескі инфрақұрылым мәселелері сақталып отыр. Қысқасы, бағыт дұрыс, бірақ нәтижені тең және тұрақты ету үшін іске асыру сапасын күшейту керек.

– Халық пен билік арасындағы сенім деңгейін қалай бағалайсыз? Соңғы бір жылда бұл бағытта ілгерілеу бар ма?

– Сенімнің динамикасын «сақ оптимизм» дер едім. Соңғы жылы әкімдердің ашық кездесулері мен онлайн-платформалар арқылы өтініштердің қаралу мерзімі қысқарып, кей әлеуметтік шешімдер (жалақы индексациясы, ауыл инфрақұрылымы) күнделікті өмірде сезілді — бұл сенімді «фактпен» бекітуге көмектесті. Дегенмен кедергілер бар: сыбайлас жемқорлық тәуекелі, шешімдердің орындалуындағы кешеуіл және өңірлік теңсіздік. Тетіктер құрылғанымен, орындалуын бақылау әлсіз — жауапты тұлға, нақты мерзім және KPI жиі белгіленбейді. Сенімді күшейту үшін үш қадам маңызды:

1) уәделерге нақты мерзім мен өлшенетін көрсеткіш бекіту және қоғамдық мониторинг;

2) шағымды қарау сапасына байланысты лауазымдық жауапкершілікті күшейту;

3) бюджеттік жобалардың сметасын және тәуелсіз аудит қорытындыларын ашық жариялау.

Бастысы – ілгерілеу бар, ал келесі кезең – нәтижені біркелкі және сапалы орындаумен дәлелдеу.

– Қазіргі геосаяси жағдайда Жолдауда ішкі тұрақтылықты сақтау негізгі мүдде ретінде көрінді. Бұл бағытта мемлекет қаншалықты тиімді жұмыс істеп жатыр?

– Соңғы жылдардағы халықаралық ахуалдың шиеленісуі – әсіресе Ресей мен Батыс елдері арасындағы текетірестер, аймақтық қауіпсіздікке қатысты тәуекелдердің артуы – Қазақстан үшін ішкі тұрақтылықты бірінші орынға қою қажеттігін нақты көрсетті. Президент Жолдауында да бұл мәселе жанама түрде болса да бірнеше рет қозғалды.

Мемлекет бұл бағытта салыстырмалы түрде тиімді әрекет етіп келеді деп айтуға болады. Біріншіден, ел ішінде әлеуметтік-экономикалық жағдайды бақылауда ұстау арқылы наразылық көңіл-күйінің алдын алу мақсаты бар. Бұл – жалақыны көтеру, инфрақұрылымды дамыту, әлеуметтік осал топтарға қолдау көрсету сияқты күнделікті әрі нақты қадамдар арқылы іске асып жатыр.

Екіншіден, мемлекеттің сыртқы саяси ұстанымы – бейтараптық пен көпвекторлы бағыт – ел ішіндегі тұрақтылықты сақтауға оң әсер етіп отыр. Қазақстан өзін ешқандай әскери немесе саяси блоктың біржақты серіктесі ретінде көрсетпей, әріптестік негізінде әрекет етіп келеді. Бұл сыртқы қысымды азайтып, ішкі мәселелерге шоғырлануға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, ақпараттық қауіпсіздік пен қоғамдық келісім бағыты бойынша да нақты жұмыстар жүріп жатыр. Әсіресе этносаралық қатынас, діни тұрақтылық және радикалды идеологиялардың алдын алу мәселесінде мемлекеттің бақылау тетіктері нығайды.

Дегенмен, тұрақтылықты қамтамасыз ету тек қауіпсіздік шараларымен шектелмеуі керек. Ол үшін халықтың билікке сенімі, әділетті заң, тең мүмкіндік және ашықтық қағидалары қатар жүруі тиіс. Осы тұрғыда басталған реформалар мен қоғаммен диалогты күшейту бағытындағы әрекеттерді жалғастыру – ішкі тұрақтылықтың ұзақмерзімді кепілі болмақ.

– 2024 жылғы Жолдаудың басты сабақтары мен нәтижесі қандай болды деп есептейсіз?

– 2024 жылғы Жолдау – мазмұны жағынан да, салмағы жағынан да жүйелі реформа кезеңінің жалғасы әрі тереңдетілген нұсқасы болды деп есептеймін. Бұл құжат халықпен тікелей байланыс орнатуға, экономиканы жаңғыртуға және әлеуметтік әділеттілікті нығайтуға арналған нақты механизмдер ұсынды. Ең бастысы – Жолдау декларациямен шектелмей, нақты орындау тетіктерімен бірге жарияланды.

Басты сабақ – елді басқарудың жаңа үлгісі қалыптасып келе жатқаны. Президенттік билікке шектеу қою, жергілікті өзін-өзі басқаруды күшейту, халықпен кері байланысты арттыру сияқты бағыттар осының дәлелі. Бұл биліктің қоғаммен есептесуге ұмтылып жатқанын көрсетеді.

Екінші нәтиже – әлеуметтік саясаттың нақты адамдар өміріне әсер етуі. Жалақы, зейнетақы, инфрақұрылым, денсаулық сақтау, білім беру салаларындағы өзгерістер халықтың күнделікті өміріне тікелей әсер етіп жатыр. Бұл – сенімге негіз болатын нақты жетістіктер.

Үшінші маңызды тұжырым – сыртқы жағдай қаншалықты күрделі болса да, ішкі тұрақтылық пен реформаларды тоқтатпай жүргізу мүмкін екені дәлелденді. Қазақстан сыртқы қысымға қарамастан, ішкі күн тәртібін ұстап тұра алды.

Қортындылай келе, бұл Жолдау – билік пен қоғам арасындағы жаңа келісім формасына бір қадам жақындау болды. Бірақ бұл тек бастамасы ғана. Ендігі маңызды міндет – айтылған реформаларды толық әрі әділетті түрде жүзеге асыру.

– Алдағы Жолдаудан не күтесіз? Мемлекет басшысы қандай бағыттарға назар аударуы керек?

– Алдағы Жолдаудан күтілетін басты нәрсе — бұған дейін басталған реформалардың жалғастырылуы мен тереңдетілуі. Біз соңғы жылдары жүйелік өзгерістердің негізі қаланып жатқанын көріп отырмыз, енді сол бастамалар нақты нәтижелермен бекітілуі тиіс. Президент алдағы Жолдауында осы бағыттағы сабақтастықты сақтау арқылы саяси және экономикалық тұрақтылықты нығайта алады.

Менің ойымша, ең бірінші назар аударылатын бағыт — экономикалық тәуелсіздік пен ішкі өндірісті дамыту болуы керек. Әлемдік нарықтардағы тұрақсыздық жағдайында Қазақстанға шикізатқа тәуелді емес, өңдеуші салаларға негізделген экономика қажет. Бұл тұрғыда шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнеркәсіптік кешенді күшейту — өзекті тақырыптар қатарында.

Екіншіден, білім беру мен адами капиталды дамыту бағыты тереңдетілуі тиіс. Жастардың болашағы — елдің болашағы. Демек, кадр дайындау, еңбек нарығының талаптарына сай мамандықтар жүйесін құру, білім сапасын көтеру — басты басымдық болуға тиіс.

Үшіншіден, құқықтық реформа мен сот жүйесіндегі әділеттілікті күшейту мәселесі әлі де өткір күйінде қалып отыр. Қоғам билікке тек уәде емес, шынайы әділет күтеді. Осы тұрғыда азаматтардың құқығын нақты қорғай алатын тетіктерді күшейту — саяси тұрақтылықтың негізі болмақ.

Сондай-ақ, ақпараттық қауіпсіздік, цифрландыру, өңірлік теңсіздікті жою, экология және көші-қон саясаты сияқты жаңа сын-қатерлерге де жауап беретін бастамалар көтеріледі деп үміттенемін.

Жалпы, алдағы Жолдау халықтың сенімін арттыратын, нақты деректерге, айқын міндеттерге және жауапкершілікке негізделген стратегиялық құжат болуы тиіс.

– Сұхбатыңызға көп рахмет!