Президент Тоқаевтың Жолдауына кешенді талдау: Цифрлық ұлттың жобасы

Жасанды интеллект дәуірінде цифрлық ұлтты қалыптастыру

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауының талдауы көрсеткендей, бұл жай ғана реформалар жиынтығы емес, мемлекеттің мақсаты мен қызметін түбегейлі қайта қарастыру болып табылады. Бұл пайымның негізінде технология жатыр. Жолдаудың басты тақырыбы «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан: өзекті мәселелер және оны түбегейлі цифрлық өзгерістер арқылы шешу». Бұл тақырыптың өзі бүкіл стратегияның өзегі технологиялық жаңғыру екенін айқындайды.

Талдау көрсеткендей, Жолдаудағы ең жиі қолданылған терминдер технологиямен тікелей байланысты. «Цифрландыру» сөзі 92 рет, ал «жасанды интеллект» термині 67 рет аталған. Бұл көрсеткіш технологиялық жаңғырудың Қазақстанның даму стратегиясының орталық тірегі екенін сөзсіз дәлелдейді. Бұл жай ғана бағыттардың бірі емес, барлық басқа реформалар жүзеге асырылатын негізгі платформа.

Саясаттан мемлекеттік функцияға дейін

Бұл стратегияның ауқымы жай ғана технологияны енгізумен шектелмейді. Жолдауда осы бағытты мемлекеттік деңгейде институттандыруға бағытталған нақты қадамдар ұсынылған. Атап айтқанда, арнайы «Жасанды интеллект және цифрлық даму министрлігін» құру көзделген. Бұл министрлік технологиялық дамуды үйлестіретін және жеделдететін орталық органға айналуы тиіс. Сонымен қатар, цифрлық саладағы қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт «Цифрлық кодексті» қабылдау міндеті қойылды.

Бұл екі бастама жаңа министрлік пен кодекс жасанды интеллект пен цифрландыруды жекелеген жобалардан мемлекеттік басқарудың негізгі функциясына айналдыруды көздейді. Бұл дегеніміз, технология енді Қаржы немесе Сыртқы істер министрліктері сияқты мемлекеттік маңызы бар салаға айналады.

Жасанды интеллект пен цифрландыруға мұндай ерекше назар аудару тек технологиялық ілгерілеуге ұмтылу ғана емес. Бұл сондай-ақ бұрыннан келе жатқан жүйелі мәселелерді шешудің құралы ретінде қарастырылады. Талдау барысында «бюрократиялық тиімсіздік» негізгі сын-қатерлердің бірі ретінде аталған. Сонымен қатар, Жолдауда заңсыз активтердің 850 миллиард теңгесі қайтарылғаны туралы айтылуы сыбайлас жемқорлық мәселесінің өзектілігін көрсетеді. Осы тұрғыдан алғанда, Президент технологияны елдің бүкіл басқару жүйесіне арналған жаңа «операциялық жүйе» ретінде ұсынып отыр. Мақсат - процестері ашық, автоматтандырылған және деректерге негізделген «цифрлық мемлекет» құру. Мұндай жүйе бұрынғы әкімшіліктерде кездескен тиімсіздік пен заңсыздыққа мүмкіндік беретін олқылықтарды жобалау арқылы жоюға бағытталған. Бұл жай ғана технологиялық жаңғыру емес, технология арқылы жүзеге асырылатын басқару реформасының жаңа түрі.

Жолдаудың негізгі бөлігі ел дамуының жеті негізгі саяси бағытына арналған. Бұл бөлімдерде сандық деректер, нақты бастамалар, статистика және тапсырмалар біріктіріліп, елдің кешенді даму жоспары ұсынылған.

Ұлттық жаңғырудың жеті тірегі

Жолдаудың бірінші бағыты – инвестицияның жаңа циклін тарту және қаржы жүйесін цифрлық активтерге баса назар аудара отырып реформалау. Бұл мақсатқа жету үшін бірнеше нақты шара ұсынылды.

Негізгі бастамалар мен тапсырмалар:

1 миллиард АҚШ долларына дейінгі ірі инвестициялық бағдарламаны іске қосу жоспарлануда.
Үкіметке нақты инвестициялық жоспар әзірлеу тапсырылды, ұсыныстар 10 күн ішінде берілуі тиіс.
Шэньчжэнь сияқты халықаралық табысты үлгілерге негізделген жоғары технологиялық хаб ретінде қызмет ететін «Alatau City» арнайы экономикалық аймағын құру. Оны іске қосу туралы Жарлыққа 10 күн ішінде қол қойылып, толыққанды заң 6 ай ішінде қабылдануы керек.
Инвесторлардың құқықтары мен қауіпсіздігіне баса назар аударылатынын білдіретін қадам ретінде, қолданыстағы инвестиция комитетін «инвесторлар құқығын қорғау комитеті» деп қайта атау тапсырылды.
Криптоактивтерді реттеу мен дамытуды қоса алғанда, жаңа қаржылық технологияларды енгізуге басымдық беріледі.

Жоғары технологиялық өңдеу секторын дамытуға ұмтылыс

Екінші бағыт – шикізатқа негізделген экономикадан арылып, терең өңдеу өнеркәсібі мен жоғары технологиялық өндірісті дамыту арқылы экономиканы әртараптандыру.

Ағымдағы жағдай және мақсаттар:

Қазіргі уақытта өңдеу өнеркәсібінің жалпы құны 17 триллион теңгені құрайды, бұл ЖІӨ-нің 12,4%-ына тең.
Соңғы жетістіктер қатарында 163 жаңа өндіріс орнының іске қосылуы бар, бұл 12 500 жұмыс орнын ашуға мүмкіндік берді.

Стратегиялық бағыттар:

Энергетика секторы: Екі бағытты көздейтін тәсіл ұсынылды: жасыл энергияны дамыту (5 жыл ішінде 6,3 ГВт мақсатымен) және әлеуетті серіктес ретінде «Росатом» аталған атом энергетикасын зерттеу.
Ресурстарды дамыту: Жаңа минералдық ресурстарды ашу үшін жыл соңына дейін геологиялық барлау саласындағы реформаларды аяқтауға тапсырма берілді.

Ауыл шаруашылығы секторындағы технологиялық революция

Үшінші бағыт – ауыл шаруашылығын жаңғырту, бұл үшін егіншілік тәжірибесіне жасанды интеллект пен цифрлық технологияларды енгізу қажет.

Негізгі бастамалар мен статистика:

Мемлекет Агроөнеркәсіп кешеніне (АӨК) 1 триллион теңге көлемінде елеулі қолдау көрсетуде.
Жер реформасы: Пайдаланылмай жатқан 13,5 миллион гектар жер мемлекет меншігіне қайтарылып, оның 6 миллион гектары жаңа фермерлерге бөлініп берілді. Мақсат - 2026 жылға қарай барлық қолда бар жерді өнімді пайдалануға енгізу.
Негізгі басымдық шикізат экспортынан терең өңдеуге көшуге және қосымша құны бар ауылшаруашылық өнімдерінің экспортын арттыруға бағытталған.

Қазақстан – жаһандық көлік және логистика торабы

Төртінші бағыт – ұлттық байланысты жақсарту және ақылды инфрақұрылымды дамыту арқылы Қазақстанның географиялық орналасуын тиімді пайдалану.

Негізгі жобалар мен деректер:

Ағымдағы жүк тасымалы көлемі 1 миллиард тоннаға жетті.
13 000 км жол салынып немесе жаңғыртылып жатқан ауқымды жол құрылысы бағдарламасы жүзеге асырылуда.
«Солтүстік-Оңтүстік» бағыты мен Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасы сияқты негізгі халықаралық көлік дәліздеріне, сондай-ақ Ляньюньган порты мен Транскаспий бағытына ерекше назар аударылады.
Логистиканы цифрландыру: Жүк тасымалын басқаруды цифрландыру және оңтайландыру үшін қазан айына дейін «Smart Cargo» жүйесін іске қосу тапсырылды.

Инфрақұрылымды, тұрғын үйді және қоршаған ортаны қорғауды трансформациялау

Бесінші бағыт – тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын (ТКШ) «Ақылды қала» (Smart City) тұжырымдамалары мен мемлекеттік-жекеменшік серіктестік арқылы жаңғырту.

Негізгі деректер мен сын-қатерлер:

Тұрғын үй: 2024 жылы рекордтық 19 миллион шаршы метр тұрғын үй салынды.
Ең басты ұлттық мәселе: Талдау көрсеткендей, су ресурстарын басқару бүкіл Жолдауда ең жиі аталған мәселе болып табылады – 22 рет. Бұл оның ұлттық қауіпсіздік үшін аса маңызды екенін көрсетеді. Жүйедегі су шығыны 50-60%-ға дейін жететіні атап өтілген.
Заңнамалық шаралар: Осы маңызды секторларды реттеу үшін жыл соңына дейін Су кодексі мен Құрылыс кодексі сияқты жаңа негізгі заңдар қабылдануы тиіс.
Экологиялық бастама: Инфрақұрылымдық дамуды экологиялық жауапкершілікпен және патриотизммен байланыстыратын «Таза Қазақстан» бастамасы аталды.

Цифрлық экономика арқылы кәсіпкерлік әлеуетті ашу

Алтыншы бағыт – бизнес ортасын ырықтандыру, экономикадағы мемлекеттің рөлін азайту және кәсіпкерлікті қолдау үшін жасанды интеллектті енгізу.

Негізгі көрсеткіштер мен тапсырмалар:

Шағын және орта бизнес қазір елдің ЖІӨ-нің 40%-ын құрайды, бұл экономиканың әртараптандырылғанын көрсетеді.
Негізгі тапсырма – экономиканы ырықтандыруды жалғастыру және мемлекеттің қатысуын азайту.
Бизнеске қатысты нормативтік-құқықтық актілерді талдау және оңтайландыру үшін жасанды интеллектті пайдаланатын «Интеллект арқылы реттеу орталығы» құру ұсынылды.

Адами капиталды ұлттың ең үлкен байлығы ретінде дамыту

Жетінші және соңғы тірек – жаңа экономиканың талаптарына сай білім беру жүйесін кешенді реформалау және кәсіби дағдыларды дамыту.

Азаматтарға бағытталған тәсіл: «Азаматтар» термині 63 рет аталған, бұл «үкімет» (41 рет) және «жеке сектор» (38 рет) сияқты басқа мүдделі тараптарға қарағанда әлдеқайда көп. Бұл барлық реформалардың түпкі мақсаты халықтың әл-ауқатын арттыру екенін білдіреді.

Негізгі бастамалар мен сын-қатерлер:

Білім беру: Білім беру 20 рет аталып, өңдеу өнеркәсібімен қатар ең басым 3 саланың біріне айналды. Негізгі жобалардың қатарында «Qazaq Digital Mektebi» бар. Жолдауда жоспарланған 217 мектептің 150-і іске қосылғаны айтылған.
Демография және көші-қон: Бұл мәселелер негізгі сын-қатерлер ретінде анықталған. Астана халқының соңғы 3 жылда көші-қон есебінен 250 000 адамға өсуі инфрақұрылымға салмақ түсіріп отыр. Осы қысымды стратегиялық тұрғыдан басқару үшін «Демографиялық үдерістерді талдау және болжау орталығын» құру көзделген.

Бұл жерде тереңірек үңілсек, адами капиталға баса назар аудару жай ғана әлеуметтік саясат емес екені анық болады. Бұл бүкіл цифрлық көзқарастың жүзеге асуы үшін шешуші фактор. Жасанды интеллект министрлігін, «Alatau City» сияқты технологиялық хабты және жоғары технологиялық өндірісті құру туралы ауқымды мақсаттар технологиялық және экономикалық сипатта. Алайда, бұл мақсаттарға білікті жұмыс күшінсіз жету мүмкін емес. Жоғары технологиялық зауыттарда кім жұмыс істейді? Жасанды интеллект министрлігін кім басқарады? «Цифрлық мемлекетке» арналған бағдарламалық жасақтаманы кім әзірлейді? Білім беруге және «Жұмысшы мамандықтары жылы» сияқты нақты бастамаларға басымдық беру, осы әлеуетті осалдықты мойындау. Үкімет адами капиталдың жетіспеушілігі бүкіл цифрлық трансформация күн тәртібіндегі ең үлкен кедергі болуы мүмкін екенін түсінеді. Демек, адами капиталға бағытталған инвестиция, бұл ұлттық экономикалық және қауіпсіздік стратегиясының маңызды құрамдас бөлігі. Бұл саладағы сәтсіздік бүкіл құрылымның құлдырауына әкелуі мүмкін.

Тарихи саяси трансформация: Бірпалаталы Парламент туралы ұсыныс

Жолдаудың ең маңызды саяси жаңалығы Қазақстанның саяси жүйесін түбегейлі өзгерту туралы ұсыныс. Жолдауда Қазақстанның қазіргі екіпалаталы Парламентінен бірпалаталы жүйеге көшу ұсынылады. Бұл ұсынысқа ерекше салмақ берілген, бұл оны елдің тәуелсіздіктен кейінгі тарихындағы ең маңызды саяси реформалардың біріне айналдырады.

Ұсынылған процесс және мерзімдер

Бұл ауқымды өзгерісті жүзеге асыру үшін нақты және кезең-кезеңмен жүретін жоспар ұсынылды:

Конституциялық өзгеріс бойынша жалпыұлттық референдум 2027 жылы өткізіледі.
Референдум алдында кем дегенде бір жыл бойы ашық демократиялық консультациялар мен қоғамдық талқылаулар жүргізіледі.
Жаңа бірпалаталы парламент партиялық тізім бойынша сайлау жүйесі негізінде сайланады

Бұл ұсыныстың астарында тереңірек байланыс жатыр. Жолдауда «азаматтар» сөзінің 63 рет қайталануы кездейсоқ емес. Бұл орталық заң шығарушы органды қайта құру туралы түбегейлі ұсыныспен тығыз байланысты. Саясатты үнемі азаматтардың қажеттіліктері мен рөлі төңірегінде құру арқылы Президент қолданыстағы саяси құрылымдар олардың мүдделерін тиімді түрде білдіре алмауы мүмкін деген философиялық негіз қалайды. Осыдан кейін бірпалаталы, партиялық тізімге негізделген парламент ұсынысы логикалық шешім ретінде ұсынылады: бұл сайлаушы мен заң шығарушы орган арасындағы байланысты нығайтатын қарапайым, тікелей және есеп беретін жүйе. Бұл азаматтарға бағытталған философияның шарықтау шегі, соңғы шешімді тікелей халықтың қолына беретін жалпыұлттық референдум өткізу ұсынысы