Жолдау-2025: жасанды интеллект және цифрлық даму – жаңа дәуірге бастар жол

Күні кеше Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына арнаған Жолдауында елдің даму бағытын айқындайтын бірқатар маңызды бастамаларды жария етті. «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан: өзекті мәселелер және оны түбегейлі цифрлық өзгерістер арқылы шешу» атты Жолдау — еліміздің жаңа технологиялық кезеңге қадам басқанын білдіретін айқын бағдар болды. Бұл құжатта цифрлық трансформация, жасанды интеллект, деректер қауіпсіздігі, цифрлық экономика, кадрлық әлеует және мемлекеттік басқарудың жаңғыруы сынды маңызды тақырыптар қамтылды.

Осы орайда Қолданбалы этносаяси зерттеу институтының бас сарапшысы Әлиқан Базарбекпен сұхбаттасып, Жолдауда айтылған бастамалар еліміздің даму стратегиясына қалай әсер етуі мүмкін екенін, оның іске асу тетіктерін, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттік институттардың бұл өзгерістерге дайындығын талқыладық.

– Президент биылғы Жолдауында жасанды интеллект дәуіріне ерекше тоқталды. Бұл тұжырым еліміздің даму стратегиясына қандай өзгеріс енгізуі мүмкін?

– Президент Тоқаевтың биылғы Жолдауда «жасанды интеллект дәуірі» ұғымын алға шығаруын ел дамуындағы жаңа кезеңнің бастауы деуге болады. Бұл тұжырым Қазақстанның бұрынғы шикізаттық және инфрақұрылымдық даму модельдерінен біртіндеп интеллектуалды-цифрлық экономикаға бет бұрып жатқанын білдіреді. Жасанды интеллект енді жай технология емес, ұлттық қауіпсіздік пен бәсекеге қабілеттілік мәселесі ретінде қарастырыла бастады. Президент ЖИ-дің тек экономикалық емес, геосаяси аспектеріне де назар аударды – бұл елімізге сыртқы және ішкі саясатты қайта пішімдеуге де себеп болады деген сөз.

Даму стратегиясы тұрғысынан алғанда, мұндай басымдық білім беру жүйесін түбегейлі реформалауды, инновациялық экожүйені дамытуға инвестиция тартуды, сондай-ақ цифрлық теңсіздікті еңсеруді талап етеді. Мысалы, егер ЖИ-ге негізделген шешімдер мемлекеттік басқаруға еніп жатса, онда деректердің қауіпсіздігі мен алгоритмдердің ашықтығы — күн тәртібіндегі басты мәселе болмақ. Сонымен қатар, ЖИ технологиялары тек өндірісте емес, медицина, ауыл шаруашылығы, құқық қорғау салаларында да қолданылуы тиіс, бұл – Президент ұсынған кешенді цифрлық трансформация идеясының бөлігі.

Бұл жаңа бағыт Қазақстанның жаһандық технологиялық жарыстан шет қалмауына мүмкіндік береді. Егер нақты саясаттар мен қаржыландыру көздері дұрыс анықталса, ЖИ — Қазақстанды Орталық Азиядағы цифрлық хабқа айналдыра алады. Дегенмен, бұл тек мемлекеттік бастама емес, жеке сектор, ғылым, қоғам тарапынан да жауапты әрі белсенді әрекет талап етілетін ұзақ мерзімді трансформация екенін ұмытпау керек.

– Қазақстандағы цифрлық трансформация қазіргі кезде қандай деңгейде? Жолдауда қойылған үш жыл ішінде цифрлы мемлекетке көшу мақсаты қаншалықты шынайы?

– Қазақстанда цифрлық трансформация соңғы жылдары қарқын алғанымен, әлі де жүйелі деңгейге толық жеткен жоқ. Электронды үкімет, бірқатар онлайн қызметтер мен цифрлық платформалар енгізілгенімен, ауылдық өңірлердегі инфрақұрылым әлсіз, ал мемлекеттік органдар арасындағы дерек алмасу жүйесі әлі де толық интеграцияланбаған. Сонымен қатар, кадр тапшылығы, цифрлық мәдениеттің әлсіздігі және кейбір құрылымдардың жаңашылдыққа қарсылығы да прогреске кедергі келтіріп отыр.

Президент Жолдауда ұсынған үш жыл ішінде цифрлық мемлекетке көшу идеясы – нақты стратегиялық мақсат қойып, соған қарай жүйелі түрде жұмыс істеу қажеттігін білдіреді. Бұл межеге жету үшін тек технологиялық емес, институционалдық және кадрлық өзгерістер де қатар жүруі керек. Саяси ерік пен тұрақты қаржыландыру болған жағдайда, айтарлықтай алға жылжу мүмкін, бірақ толық цифрлық мемлекетке айналу — ұзақ мерзімді, кезең-кезеңімен жүзеге асатын процесс.

– Цифрлық кодекс әзірлеу туралы бастама көтерілді. Бұл құжат нені қамтуы мүмкін және оны қабылдау қандай салаларға әсер етеді?

– Цифрлық кодекс – бұл Қазақстанның цифрлық экономиканы жүйелі түрде реттеуге бағытталған алғашқы кешенді қадамы болмақ. Қазіргі таңда цифрлық саланы әртүрлі заңдар мен нормативтік актілер реттейді, бірақ олар бытыраңқы әрі бір-біріне толық сәйкес келе бермейді. Жаңа кодекс осы олқылықтың орнын толтырып, жасанды интеллект, big data, платформа экономикасы, деректерді қорғау, цифрлық активтер, блокчейн және финтех сияқты заманауи бағыттарды бір заңнамалық база аясында шоғырландыруы тиіс. Бұл құжат, бір жағынан, инновацияларды ынталандырып, екінші жағынан, цифрлық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталады.

Кодекстің әсері тек ІТ саласымен шектелмейді. Ол қаржы, денсаулық сақтау, білім беру, құқық қорғау, көлік және ауыл шаруашылығы сияқты түрлі секторларда цифрлық шешімдерді енгізу мен пайдаланудың құқықтық негізін қалыптастырады. Сонымен қатар, цифрлық құқықтар мен міндеттерді айқындау арқылы жеке тұлғалардың да, бизнестің де деректермен жұмыс істеу тәртібін нақтылай түседі.

Яғни, Цифрлық кодекс – тек заң емес, цифрлық дәуірге бейімделудің жаңа қоғамдық келісімі деуге болады.

– Жасанды интеллект пен цифрлық даму министрлігін құру ұсынысы сарапшылар арасында түрлі пікір тудырып жатыр. Бұл қадам тиімді ме, әлде қазіргі жүйенің өзінде де жүзеге асыруға бола ма?

– Жасанды интеллект пен цифрлық даму министрлігін жеке құрылым ретінде құру — басқару жүйесін нақтыландыру мен жауапкершілікті шоғырландыру тұрғысынан тиімді шешім болуы мүмкін. Қазіргі кезде цифрландыру мәселелері Ақпарат және коммуникациялар, Цифрлық даму, Ғылым және жоғары білім секілді бірнеше ведомствоның құзырында шашыраңқы күйде. Бұл салааралық үйлесімсіздік пен қайталанатын функциялар туғызады. Арнайы министрлік құру арқылы цифрлық реформалардың бірыңғай векторы қалыптасып, ЖИ, деректер саясаты және инновацияларға жауапты нақты орган пайда болады.

Алайда бұл шешімнің баламасы ретінде — қазіргі министрліктердің құрылымын жетілдіріп, ішкі департаменттер деңгейінде ЖИ мен цифрлық даму бағыттарын күшейту де мүмкін. Жаңа министрлік құру — қосымша бюрократия, бюджет шығыны және кадр тапшылығы сияқты тәуекелдерді тудырады.

Сондықтан басты мәселе — құрылымда емес, тиімді үйлестіру мен нақты нәтиже беретін басқаруда. Егер қазіргі жүйеде де нақты мақсаттар мен жауапкершілік дұрыс бөлінсе, цифрлық реформаларды табысты жүзеге асыруға болады. Бірақ жеке министрлік идеясы — бұл саланың стратегиялық маңызын айқындай түсетін саяси сигнал ретінде де маңызды.

– Президент кейбір күштердің цифрландыруға қарсы екенін ашық айтты. Бұл қарсылықтар нақты қай ортадан туындап отыр деп ойлайсыз?

– Цифрландыруға қарсылықтың түп-тамыры көбіне мүдделер қақтығысынан туындайды. Еліміздегі кейбір мемлекеттік органдар мен жергілікті билік өкілдері цифрлық жүйелер енгізілген кезде ашықтық пен бақылаудың күшеюінен қауіптенеді, өйткені бұл бұрынғыдай «қолмен басқару» мүмкіндігін шектейді. Яғни, қағазбастылық, формализм мен деректердің бұрмалануы арқылы пайда көріп отырғандар цифрландырудан ұтылады.

Екінші жағынан, техникалық дайындықтың төмендігі мен қорқыныш факторы да қарсылықтың бір көзі. Әсіресе аға буын шенеуніктер мен қызметкерлер арасында цифрлық жүйелерге сенімсіздік бар: олар өзгерісті түсінбеуі немесе оны өзіне қауіп деп қабылдауы мүмкін. Сондай-ақ, кейбір жергілікті құрылымдарда интернет сапасының нашарлығы мен ІТ-мамандардың жетіспеуі цифрландыруды тежейді.

Қарсылық тек ниетке емес, ресурстық шектеулер мен басқару мәдениетінің әлсіздігіне де байланысты. Сондықтан бұл тек саяси немесе технологиялық емес, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық мәселе екенін де ескеру қажет.

– Жасанды интеллект дәуіріне жастарды бейімдеу үшін білім беру жүйесінде қандай өзгерістер болуы керек?

– Жасанды интеллект дәуірінде табысты ұрпақ тәрбиелеу үшін білім беру жүйесінде мазмұндық, құрылымдық және әдістемелік тұрғыдан түбегейлі өзгерістер қажет. Ең алдымен, оқу бағдарламаларына алгоритмдік ойлау, деректерді талдау, цифрлық сауаттылық, робототехника және жасанды интеллект негіздері енгізілуі тиіс. Бұл пәндер тек ІТ мамандығына емес, барлық салаларға ортақ базалық қабілет ретінде қарастырылуы керек. Сонымен қатар, пәндік оқытудан құзыреттілікке негізделген модельге көшу қажет, яғни оқушылар тек ақпарат жаттап қоймай, оны талдап, өмірде қолдана алуы тиіс.

Сонымен бірге, мұғалімдердің біліктілігін арттыру, инфрақұрылымды жаңарту және оқу процесін цифрландыру — басты міндеттердің бірі. ЖИ дәуірінде білім берушілердің өздері де технологиямен жұмыс істей алуы керек. Қазіргі таңда оқулықтар мен әдістемелердің басым бөлігі ескірген, ал мектептердегі интернет пен компьютерлік жабдықтар барлық жерде бірдей емес.

Сонымен қатар, академиялық пәндер мен еңбек нарығы арасындағы алшақтықты қысқарту – жастарды тек бүгінге емес, болашақ мамандықтарға бейімдеудің алғышарты. Яғни, білім беру жүйесі тек ақпарат тасымалдаушы емес, адами капиталды стратегиялық тұрғыда дамытушы институт рөлін атқаруы керек.

– Цифрлық сауаттылық тек ІТ мамандары үшін емес, жалпы халық үшін де маңызды. Осы бағытта қандай ұлттық шаралар қолға алынуы тиіс деп ойлайсыз?

– Цифрлық сауаттылық — қазіргі таңда әлеуметтік теңдіктің жаңа өлшеміне айналды. Бұл қабілет тек ІТ саласында жұмыс істейтіндерге емес, әрбір азаматқа күнделікті өмірде қажет: eGov порталын пайдалану, онлайн төлем жасау, цифрлық алаяқтардан қорғану немесе ЖИ негізінде жұмыс істейтін қосымшаларды түсіну – бұлардың бәрі цифрлық сауаттылықтың құрамдас бөліктері. Сондықтан бұл бағытта мемлекет тарапынан ұлттық деңгейде үйлестірілген, үздіксіз оқытуды қамтамасыз ететін бағдарламалар қажет. Әсіресе ауыл тұрғындары, егде жастағылар мен әлеуметтік осал топтар үшін тегін цифрлық білім беру курстары, мобильді ІТ орталықтар және қолданбалы оқу құралдары әзірленуі тиіс.

Сонымен қатар, цифрлық сауаттылықты арттыруда білім беру жүйесі мен бұқаралық ақпарат құралдарының синергиясы маңызды рөл атқарады.

Мектептер мен колледждерде цифрлық дағдыларды ерте кезеңнен үйрету — болашаққа салынған инвестиция болса, ал теледидар, YouTube, әлеуметтік желілер арқылы кең аудиторияға арналған түсінікті контент тарату — халықтың қазіргі сұранысына жауап береді. Мемлекет бұл бағытта жеке сектор мен ҮЕҰ-мен серіктесе отырып, цифрлық сауаттылықты ұлттық жобалар деңгейінде көтеруі керек. Себебі цифрлық технологиялар — тек мүмкіншілік емес, дұрыс қолданбаса, тәуекел көзіне де айналуы мүмкін.

– Цифрландыру мен жасанды интеллектке негізделген болашаққа бет бұру — үлкен мүмкіндікпен қатар, белгілі бір тәуекелдер мен жауапкершіліктерді де жүктейді. Сіздің ойыңызша, Қазақстан бұл жаңа дәуірге моральдық, технологиялық және институционалдық тұрғыдан қаншалықты дайын?

–  Қазақстан цифрлық дәуірге қадам басу бағытында маңызды алғышарттарды қалыптастырып үлгерді. Мемлекеттік деңгейде цифрландыруға қолдау бар, «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы, eGov платформасы мен түрлі цифрлық бастамалар жүйелі түрде іске асуда. Сонымен қатар, жастардың технологияға бейімділігі, ІТ саласындағы білім беру мүмкіндіктерінің кеңеюі және стартап экожүйесінің дамуы — еліміздің осы бағытта алға жылжу әлеуетін айқын көрсетеді.

Әрине, кез келген үлкен өзгеріс секілді цифрлық трансформация да біртіндеп, кезең-кезеңімен жүреді. Бұл жолда моральдық, технологиялық және институционалдық бейімделу қатар жүріп келеді. Кейбір өңірлерде инфрақұрылымды жаңарту қажет болса, басқа аймақтарда цифрлық мәдениетті арттыру маңызды.

Бұл – шешімі бар, жұмыс жасалып жатқан мәселелер. Ең бастысы — бағыт дұрыс таңдалды, енді осы жолды жүйелі түрде жалғастыру, білім мен серіктестікті күшейту, және қоғаммен тиімді диалог жүргізу арқылы Қазақстан цифрлы болашаққа сенімді қадам жасай алады.