Айдос Сарым: Қазақстан Ресей мен Украина арасындағы келіссөздер алаңы болуға дайын

Саясаткер, тарихшы және Мәжіліс депутаты Айдос Сарым RTVI басылымына берген сұхбатында Қазақстанның Ресей мен Украина арасындағы қақтығысты тоқтату үшін келіссөздер алаңы болуға дайын екенін мәлімдеді, деп хабарлайды POLITICO.KZ порталы.

Тарихшы Айдос Сарым RTVI басылымына сұхбат беріп, Қазақстанның сыртқы саясаты, Ресей мен Украина арасындағы жағдай және басқа да маңызды мәселелерге қатысты ойын білдірді.

— Қазір Қазақстанда ескі саяси жүйені бөлшектеу жүріп жатыр және бұл әдетте елдің сыртқы бағытын түзетумен қатар жүреді. Жаңа адамдар келді, элитаның басым бөлігі ауысты, олар енді жаңа одақтастарға бағытталған болуы мүмкін — осылайша Қазақстан өз сыртқы саясатын өзгертіп жатыр ма?

— Бұл, сірә, ең оңай сұрақ шығар.

— Неге?

— Мен қазіргі президенттің ең радикалды қарсыласы билікке келсе де, Құдай оның болуынан сақтасын, бір-бір жарым айдан кейін бәрібір қазіргі сыртқы саясатқа оралатынын талай рет айтқанмын. Бұл саясат, үміттенемін, өте ұзақ уақыт бойы сақталады. Иә, әлем күрделене түсті, кей жерде қатыгездене түсті, бірақ оның біз үшін құрамдас бөліктері мен ингредиенттері бұрынғыша қалып отыр. Менің ойымша, Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты құрылған негізгі қағидалар, бәлкім, өзгеріссіз қалады. Біз басқа нәрсені қаласақ та, олардың баламасы жоқ. Өйткені, дұрыс мемлекет — ең алдымен өз көршілерімен ортақ тіл таба білетін прагматикалық, болжамды мемлекет. Ал еліміз тұтқасы бар чемодан емес, оны Мальдив аралдарына немесе Брюггеге жақындата алмайтындықтан, бар нәрсені қабылдап, ақыл-ойды барынша сақтай отырып, өз психикамызға ең аз зиян келтіріп өмір сүруге үйренуіміз керек.

— Қазақстан қарулы қақтығыстарды, мысалы, армян-әзірбайжан қақтығысын реттеуде делдал ретінде әрқашан белсенділік танытады, Сириядағы жағдайды реттеу бойынша келіссөздер алаңы болды. Ал қазір Қазақстан Ресей-Украина келіссөздері үшін алаң болуға дайын ба?

— Делдалдық пен модераторлыққа келетін болсақ, егер Қазақстанның делдал болуына, бірдеңені реттеуге көмектесуіне мүмкіндіктер мен қажеттілік туындаса, иә, мен біз үшін осындай рөлді көремін. Бұл Ресей-Украина қақтығысына да қатысты болуы мүмкін. Әрине, мен жалпы процесс туралы айтып отырған жоқпын, бірақ кейбір жекелеген мәселелерді шешуде — неге болмасқа. Өйткені, келіссөздер процестері, әдетте, әртүрлі деңгейдегі мәселелер қарастырылатын түрлі алаңдарда өтеді. Бірақ, әрине, мұның бәрі тараптардың келісуге деген ниеті пайда болғанда ғана жүзеге асуы мүмкін — сол кезде бейтарап алаңдарға қажеттілік туындайды. Бізде мұндай тәжірибе бар — бізде Сирия мәселесін реттеу аясында 17 кездесу өтті. Келіссөздер барысында барлық тараптар: делдал елдер де, БҰҰ да, режим өкілдері де, тіпті оның қарсыластары да ризашылықтарын білдірді. Мен мұның бәрін айтып отырғаным, себебі осындай бастамалар болады. Міндетті түрде болады.

— Неге?

— Өйткені бұл саясаттағы, халықаралық саясаттағы субъектілікке қатысты. Біз кішкентай болғандықтан, үнемі, былайша айтқанда, өзімізді өзектендіріп, көрсетіп, ұтымды және болжамды болуымыз керек, сонымен бірге біз жаһандық әлемнің және жаһандық бастамалардың бір бөлігі болғымыз келеді.

— Мен Ресей-Украина қақтығысындағы ықтимал делдалдық туралы сұрағанымның себебі, мысалы, кейбір украин сарапшылары Путин, Трамп және Зеленский кездесуі мүмкін жер ретінде Астананы мезгіл-мезгіл атап өтеді.

— Шынымды айтсам, мен мұны армандар едім. Бұл Қазақстан үшін, айтқандай, нағыз жетістік болар еді. Қантөгісті тоқтату... бұл, бәлкім, басқасынан бөлек, президенттің өзінің дипломатиялық мансабындағы шыңы болар еді: Астанада барлық негізгі ойыншыларды жинап, осы процестің бір бөлігі болу. Татуласу процесі өте ұзаққа созылуы мүмкін. Кейбір форматтар тезірек ілгерілеуі мүмкін, ал кейбіреулері ондаған жылдарға созылып кетуі де ықтимал.

— Ал келіссөздер Қазақстанда өтетініне алғышарттар бар ма?

— Біз Трамптан белгіні көрдік — ол жақын арада біздің аймаққа келуді жоспарлап отыр. Қазақстан адал делдал, адал брокер болғандықтан, неге болмасқа. Тағы бір маңызды жайт: Қазақстан Ресей президенті Владимир Путин үшін де, Трамп үшін де қолайлы ел, біз олардың қауіпсіздігін және басқа да жағдайларын толық қамтамасыз ете аламыз.

— Мұны ресми көзқарас деп санауға бола ма?

— Президент те, біздің Сыртқы істер министрлігі де егер тараптарда осы қақтығыс бойынша келіссөздерге қажеттілік туындаса, Қазақстан келіссөздер алаңы бола алатынын талай рет айтқан. Себебі біз Ресейді де, Украинаны да бірдей жақсы түсінеміз. Көп жағдайда, былайша айтқанда, бізге бір мәдени тілден екіншісіне аудармашы қажет емес. Меніңше, қазақтар ресейліктердің де, украиндардың да менталдық және саяси әлем бейнесін басқалардан гөрі жақсы түсіне біледі.

— Сіздің ойыңызша, 2019 жылы билік ауысқаннан бері және АӘО басталғаннан кейін Ресей-Қазақстан қатынастары қатты өзгерді ме? Одақ пен мәңгілік достық туралы базалық келісімдер мен ресми риторика бар екені түсінікті, бірақ көзқарастардың трансформациясы байқалмай ма?

— Меніңше, 2019 жылы болған (Нұрсұлтан Назарбаевтан қазіргі Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа биліктің берілу сәті) белгілі бір алшақтық қазір жоқ. Мемлекеттер арасында да, ел басшыларымыздың арасында да. Ал қарым-қатынастар әртүрлі. Өте жақсы, сондай-ақ, былайша айтқанда, президент әкімшілігі және басқа форматтар деңгейінде кәсіби қатынастар да бар. Сондай-ақ, менің ойымша, адамдарды Ресейге кіруге тыйым салынатын «қара» тізімдерге жаппай енгізу тәжірибесі тоқтатылды. Айтпақшы, мен өзім әлі де осы тізімдердемін, бірақ тарихшы әріптестерімнің Ресейге шараларға емін-еркін барып жүргенін байқадым. Қазір екіжақты байланыстарды аяққа таптау екі тарапқа да қажет еместігін түсіну процесі жүріп жатыр деп ойлаймын. Көршімен, әсіресе онымен 7,5 мың шақырым ортақ шекараң болса, жақсы қарым-қатынасты сақтау қажет.

— Кіруге жасырын тыйым салу тек ресейлік тәжірибе емес, Қазақстан да солай істейді, атап айтқанда, соңғы мысалдардың бірі — саясаттанушы Андрей Грозиннің елге кіруіне тыйым салу...

— Меніңше, қазақстандық және ресейлік биліктің ең солшыл және оңшыл радикалдарға бірдей соққы беруге ресурсы мен мүмкіндігі бар. Олар мұны пайдаланады. Бірақ жалпы алғанда, Ресей мен Қазақстан арасындағы қатынастарда бес-алты жыл бұрынғы жағдай жоқ. Қазір, меніңше, біздің ортақ мәдени нормаларымыз бен келісімдеріміз, қандай да бір ойын ережелері әзірленіп жатыр. Және бұл қазір қалай қаланса, алдағы жиырма-отыз жылда да солай болады.

— Яғни, сіздің ойыңызша, қазір Ресей мен Қазақстанға кіруге жасырын тыйым салудың өзара тәжірибесі бойынша ортақ ережелер де әзірленіп жатыр ма? Және олардан ешкім бас тартпай ма?

— Түсінесіз бе, бізде басында аяқталмаған, жүзеге асырылмаған сценарийлері мен фантомдық ауырсынулары бар адамдар бар екені анық. Олардың пікірі басқа болуы мүмкін. Бірақ жалпы, егер біз қоғам туралы айтатын болсақ, ол рационализациялануда. Әлемде не болып жатқанын бәрі көріп отыр. Тіпті осы кемелсіз әлемнің қаншалықты нәзік екенін бәрі көреді. Сіздің қандай үлкен амбицияларыңыз, геосаяси армандарыңыз бен көзқарастарыңыз болса да, нақты өмір бар. Өзара тыйымдар тақырыбына келетін болсақ, онда қандай да бір әңгімелер, тетіктерді іздеу жүріп жатыр. Менің ойымша, бұл саяси ойын, саяси шоу мен нақты өмір арасында дұрыс арақатынас орнатуға мүмкіндік береді. Қалай болғанда да, көршілердің ұрысуы — ең жақсы формат емес. Және бұл әдетте созылып, ішіне тартып кетеді. Мұның неге әкелетінін қазір бәріміз көріп отырмыз.

— Ресейде жақында Қазақстанда қабылданған «Аумақтық қорғаныс туралы» заң үлкен резонанс тудырды. Оған сәйкес, Қазақстан Ресеймен шекарада ең ірі аумақтық қорғаныс тобын құруды көздеген. Заңның пайда болу себептері қандай және ол неге дәл қазір пайда болды, түсіндіріп бере аласыз ба?

— Мен бұл заңға түсініктеме бере отырып, Қазақстанның, бейнелеп айтқанда, көршілері үшін жайраға айналып, барлық жаққа тікенін жаю ниеті жоқ екенін талай рет айтқанмын. Бұл заңның пайда болу себептері қарапайым. Біріншіден, біз оны бірқатар табиғи апаттардан, соның ішінде ең қатты су тасқынынан кейін қабылдадық, сол кезде қазіргі жүйенің мұндай жағдайларға бейімделмегені белгілі болды. Мен сондай-ақ ресурстарды жұмылдыру тетіктері туралы да айтып отырмын. Егер үнемі жаттығатын, өрт сөндірушілерге, су мамандарына және т.б. көмектесетін күштер болса, бұл біздің өмірімізді едәуір жеңілдетеді. Сонымен қатар, 2022 жылғы қаңтар оқиғалары (жаппай тәртіпсіздіктер, үкіметтік ғимараттарды өртеп, тонауға, сауда орталықтарын тонауға және әскер мен полицияға шабуыл жасауға ұласқан) біздің қашықтықтарымыз бен қазіргі әрекет ету жүйемізбен тіпті бір батальонды елдің бір аймағынан екіншісіне ауыстырудың өзі үлкен мәселе екенін көрсетті. Сондықтан қабылданған заң — бұл қалыпты, салауатты тәжірибе. Бұл көршілерге қалтадағы бүкпе емес.

— Яғни, бұл заң Ресейге және басқа көршілерге қарсы бағытталмаған ба?

— Жоқ. Мүлдем олай емес. Бұл заң біздің ішкі мәселелеріміз бен міндеттеріміз туралы, біз оларды өз күшіміз бен мүмкіндіктерімізге сүйене отырып, тиімдірек шешуге тырысамыз. Біздің және көршілеріміздің қорғаныс пен қауіпсіздікке арналған бюджеттерінің көлемін салыстырып көріңіздер. Мен, әрине, қорғаныс бюджетінің ақылға қонымды өсуін жақтаймын, бірақ біздің әскери мақсаттарға жиырма немесе отыз пайыз жұмсағанымызды қаламас едім! Құдай сақтасын!

— Қазақстан-Ресей қатынастары контекстінде жиі қозғалатын тағы бір ауыр мәселе — тіл мәселесі. Бүгінгі таңда жағдай қандай және ол қалай дамиды?

— Мен бүгінгі биліктің ресурсы бар екенін, ол сенімділікке ие болып, сондықтан өз философиясын неғұрлым батыл және нық мәлімдейтінін айтқан болатынмын. Президент ұлтаралық қатынастар мен тіл саясаты туралы талай рет айтты: бұл саясат саласынан мәдениет саласына өтуі керек. Сонымен қатар, біз әлемде қазақ тіліне деген қызығушылықтың артып келе жатқанын көреміз. Бізге тіл үйрене бастайтын, әндерді үйреніп, оларды қазақша айтатын шетелдіктер келеді. Бұл күштеу немесе әкімшілік қысым нәтижесінде емес, мәдени ықпал нәтижесінде болып жатыр...

— Мысал келтіре аласыз ба?

— Мысалы, әнші Димаш Құдайбергеннің әлемдік танымалдылығының нәтижесінде. Жалпы қазір қазақ тілінде керемет жұмыстар жасап, тамаша жобаларды жүзеге асырып жатқан ғажап жастар өте көп. Міне, осы нәрсе адамдардың қызығушылығын тудырады. Сонымен қатар, біз популизм мен ұлтшылдықтың шегі бар екенін объективті түрде көріп отырмыз. Біздің ортақ посткеңестік кеңістікте болып жатқан оқиғалар, бәлкім, ең жақсы тәлімгер әрі емші болып отыр.

— Нұрсұлтан Назарбаев еуразиялық интеграцияның басты бастамашысы және дәйекті жақтаушысы болғанына қарамастан, Қазақстанда ЕАЭО сияқты құрылымға деген көзқарас әрқашан күрделі болды. Жаңа Қазақстанның бұл мәселеге қатысты ұстанымы қандай?

— Біріншіден, интеграция туралы сөздердің артында одан нақты пайда көретін, интеграция есебінен отбасыларын асырап отырған миллиондаған адамдар тұрғанын әрқашан түсіну керек, және бұл оңай аттап өтуге болатын фактор емес. Екіншіден, еуразиялық интеграцияға жауапты үкімет пен органдар қазір кәсібилікке баса назар аударуда. Кез келген интеграция — бұл өзара ымыраны іздеу екені жасырын емес, мен біздің келіссөз жүргізушілеріміздің деңгейі мен сапасының едәуір артқанын өз көзіммен көріп отырмын. Егер бұрын, мысалы, тарифтерді талқылау кезінде беларусь келіссөз жүргізушілері қазақстандықтарға қарағанда әлдеқайда күшті және табанды болса, қазір бұл жағдай, Құдайға шүкір, өзгерді. Сондықтан былай айтайын. Біздің интеграциялық бірлестіктеріміз — бұл ұзақ мерзімді және байыпты нәрсе. Өйткені, қайталап айтамын, олардың айналасында және ішінде нақты бенефициарлар — отбасыларын асырап, салық төлеп отырған біздің азаматтарымыз бар. Егер біз осы негізге жақсы саяси мәдениетті қоса алсақ, қалтадағы бүкпелер мен қойындағы тастарды алып тастап, жалпы дұрыс қарым-қатынас құра алсақ — бұл барлық қатысушыларға тек пайдасын тигізеді. Тағы да қайталап айтамын, Қазақстан болжамды бағыты бар, толығымен болжамды мемлекет болып қала береді. Егер біз екі жақтан да бассыз кеткен жолдастарды есін жиғыза алсақ, менің ойымша, бізде ешқандай мәселе болмайды.

— Қазақстанда Қытай, Түркия және Шығанақ елдерінің ықпалы қаншалықты артты?

— Демография өзгеруде, өмір сәл өзгеруде және жаңа ойыншылардың пайда болатыны түсінікті. Бұл жалпы барлық жерде болып жатқан жағдай, және осы тұрғыдан Қазақстан еш ерекшеленбейді. Бізде де әлемдік ойыншылардың амбициялары мен жобаларының күресі жүріп жатыр. Оған қоса, ескеру қажет діни фактор да пайда болды.

— Ресейде қазір Ұлы Тұран идеясы, Қазақстанда пантүркизм идеяларының кең таралуы мен қолдау табуы туралы көп айтылады...

— Мұндағы ең үлкен мәселе, менің ойымша, сіз айтып отырған жобалар — Ұлы Тұран, пантүркизм және басқалары — бұл ресейлік саяси технологтар ойлап тапқан, сол арқылы ақша табатын конструкттар. Бұл менің жеке сенімім. Яғни, олардың аймақ туралы жеткілікті білімі жоқ, бірақ осы қорқынышты ертегілердің арқасында өздеріне бюджеттер, жобалар, эфирлер және т.б. алып отыр.

— Яғни, сіз бұл тақырып мифке айналдырылған деп санайсыз ба?

— Иә, шын мәнінде солай. Біз ресейлік әріптестерімізбен бір-бірімізді жақсырақ түсіну үшін өзара сараптама деңгейін арттыруымыз керек екендігі туралы жақсы талқылаулар өткіздік. Осы өзара мифтер арқылы ақша табуға тырысатын конспирология мен мифологияны жақсы көретін екі жақтағы әуесқойларды да қоғамдық алаңнан алып тастау керек. Егер оларды уақытында алып тастамасақ, уақытында әрекет етпесек, мұндай жалған дискурстарды мифтен арылтпасақ, бұл кейіннен өте үлкен келеңсіздіктерге ұласатын жағдайлар туғызады.

🅟Журналсит: Арман Ермеков

Сонымен қатар оқыңыз:

#Геополитика #сарапшы #Қазақстан

Пікірлер (0)