Қаржыгер Қазақстан экономикасындағы басты парадоксты түсіндірді

Қаржыгер Бақберген Тоқтасынның айтуынша, соңғы жиырма жылда Қазақстан экономикасы қағаз жүзінде жоғары өсім қарқынын көрсеткенімен, бұл макроэкономикалық көрсеткіштер халықтың басым бөлігінің тұрмыс деңгейінің жақсарғанын білдірмейді, деп жазады POLITICO.KZ.

Соңғы жиырма жылда Қазақстан экономикасы жоғары өсім қарқынын көрсетіп келеді. Бұл үрдіс жиынтық ішкі өнім көлемінің және ағымдағы бағалардағы көрсеткіштердің ұлғаюынан айқын байқалады. Алайда макроэкономикалық агрегаттардың динамикасы халықтың басым бөлігінің тұрмыс деңгейінің өсуімен әрдайым сәйкес келе бермейді. Экономикадағы «орташа» өсім мен қарапайым жұмыскердің нақты табыстары арасындағы айырмашылық баға құрылымына, демографиялық өзгерістерге, өндіріс салаларының құрамына және табыстардың бөлініс ерекшеліктеріне байланысты едәуір болуы мүмкін. Сондықтан әлеуметтік-экономикалық нәтижелерді дұрыс бағалау үшін тек ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) көрсеткішін ғана емес, сонымен қатар орташа және медиандық еңбекақы, нақты ақшалай табыстар және негізгі игіліктердің қолжетімділігі арасындағы айырмашылықтарды талдау қажет.

Осы зерттеудің негізгі мақсаты — экономикалық өсім халықтың көпшілік бөлігінің әл-ауқатына қаншалықты әсер еткенін эмпирикалық тұрғыдан анықтау және өсімнен түскен пайда үлесінің тең бөлінбеу белгілерін айқындау. Негізгі жұмыс гипотезасы мынадай: макроэкономикалық көрсеткіштердің тұрақты өсуіне (ІЖӨ-нің физикалық көлем индексі мен жан басына шаққандағы ІЖӨ) қарамастан, нақты медиандық еңбекақының өсуі орташа еңбекақыға қарағанда баяу жүруде. Сондықтан «орташа» әл-ауқат көрсеткіштері халықтың нақты жағдайын асыра көрсетуі мүмкін.

Эмпирикалық база ретінде 2012-2024 жылдарға арналған ресми жылдық қатарлар пайдаланылды, олардың барлығы 2011 жылды базалық жыл ретінде (2011=100) қайта есептелді.

Талдауға енгізілген негізгі көрсеткіштер:

• ІЖӨ-нің физикалық көлем индексі (ИФО ІЖӨ),
• ⁠жан басына шаққандағы ІЖӨ-нің физикалық көлем индексі,
• ⁠ІЖӨ-нің номиналды өсуі,
• ⁠нақты және номиналды еңбекақы индексі,
• ⁠халықтың нақты және номиналды ақшалай табыс индексі.

Табыстардың бөлінісін өлшеу үшін 2011-2024 жылдар аралығындағы медиандық айлық еңбекақы деректері пайдаланылды. Бұл тәсіл орташа және типтік еңбекақы динамикасын салыстыруға және табыс құрылымындағы жоғарғы квантильдердің әсерін бағалауға мүмкіндік береді.

Әдіснамалық тұрғыда талдау өсу қарқынын және жинақталған индекстерді экономикалық циклдің түрлі кезеңдеріне бөле отырып салыстыруға негізделді. Номиналды көрсеткіштер тұтыну бағалары индексі (ТБИ) арқылы тұрақты бағаларға қайта есептелді. Мұндағы маңызды аспект — дефлятор айырмашылығы: еңбекақы тұтыну бағалары бойынша түзетіледі, ал ІЖӨ өндіріс дефляторы бойынша есептеледі. Ресурстық экономика жағдайында бұл айырмашылық динамиканың тұрақты алшақтығын тудыруы мүмкін.

Сонымен қатар, «сезілетін» әл-ауқатты түсіндіру мақсатында тұрғын үй бағасы мен ақылы қызметтерге ерекше назар аударылды. Өйткені олар халық тұтыну себетінің елеулі бөлігін құрайды және табыстың нақты өсімін бейтараптандыруы мүмкін.

Зерттеудің практикалық маңызы — «тұрақты әл-ауқат өсімі» туралы жиі айтылатын тұжырымға статистикалық дәлелдер арқылы балама көзқарас ұсынуында. Медиандық еңбекақы мен нақты ақшалай табыс динамикасының орташа мәндер мен жан басына шаққандағы ІЖӨ өсімінен айтарлықтай айырмашылығы бар екенін көрсету арқылы, экономикалық өсімнің халық топтары арасында қалай бөлінетінін және оның өмір сапасына қалай әсер ететінін неғұрлым нақты бағалауға болады.

Нақты мәнде Қазақстан экономикасының жиынтық өнімі қалыпты қарқынмен өсті: ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) физикалық көлем индексі 2011 жылғы 100 деңгейінен 2024 жылы шамамен 155,3-ке дейін көтерілді. Бұл көрсеткіш 2012-2024 жылдар аралығындағы орташа жылдық өсімнің шамамен 3,4%-ына тең. Ал жан басына шаққандағы ІЖӨ көрсеткішін салыстырғанда, өсім айтарлықтай төмен: бұл индекс 100-ден шамамен 128-ге дейін жетті, яғни жылына шамамен 1,9%-дық өсім. Демек, демографиялық фактор макроэкономикалық өсімді «сұйылтып», оның әрбір тұрғынға шаққандағы әсерін төмендетіп отыр.

Өсу траекториясы кезеңдер бойынша айтарлықтай құбылмалы және асимметриялы болды.

• 2012-2014 жылдары нақты өсім үдеумен сипатталды,
• 2014-2016 жылдары сыртқы нарықтағы баға өзгерістері мен шикізат бағасының төмендеуіне байланысты баяулау кезеңі байқалды. Бұл жылдары ІЖӨ өсімі іс жүзінде стагнациялық сипат алды, ал жан басына шаққандағы көрсеткіш «тұрақты» деңгейде қалды.
• 2016-2019 жылдары экономикалық белсенділік қалпына келіп, ІЖӨ жылына шамамен 4-4,5%-ға артты, бірақ жан басына шаққанда тек 1,5-2% шамасында болды. Бұл көрсеткіш экономикалық өсімнің жеке әл-ауқатқа толық конверсияланбағанын аңғартады.
• 2020 жылы пандемия салдарынан екі көрсеткіш те уақытша төмендеді.
• 2021-2024 жылдары қалпына келу кезеңі басталып, нақты ІЖӨ өсімі қайтадан жылына 4-4,5% шамасына жетті, ал жан басына шаққандағы өсім 2,5-3% деңгейінде қалыптасты.

Ағымдағы бағаларда есептелген көрсеткіштер номиналды тұрғыдан айтарлықтай серпін көрсетті: 2011 жылдан 2024 жылға дейін ІЖӨ шамамен 4,8 есеге артты.

2020 жылдан кейін ІЖӨ-нің номиналды және нақты траекторияларының арасындағы айырмашылық күрт ұлғайды. Бұл айырмашылықтың мәні — экономикалық өсімнің едәуір бөлігі бағалардың көтерілуімен (ІЖӨ дефляторы) байланысты болғанын, ал нақты өндіріс көлемінің кеңеюі шектеулі болғанын білдіреді.

2021 жылдан бастап бұл алшақтық айқын көрінді:

пандемиядан кейінгі базалық әсерлер, ішкі инфляцияның күшеюі және экспортталатын шикізаттың қымбаттауы ІЖӨ дефляторын жоғарылатып, номиналды өсімді үдетті. Сондықтан номиналды тұрғыдағы «бум» көбінесе бағалық факторлар мен теңге девальвациясының әсерін көрсетеді.

Бұл жағдайды тұрақты валюта — АҚШ долларымен қайта есептегенде де көруге болады.

Доллармен есептелген номиналды ІЖӨ мен нақты ІЖӨ арасындағы айырмашылық та тұрақты және айқын. 2024 жылы теңгемен есептегенде ІЖӨ индексі 484, ал нақты ІЖӨ индексі 155,3 деңгейінде болды. Демек, ІЖӨ-нің номиналды өсімінің негізгі бөлігі ІЖӨ дефляторы мен инфляциялық факторлар есебінен қалыптасқан. Бұл тенденция 2021 жылдан кейін күшейіп, ресурсқа тәуелді экономикаларға тән сыртқы баға жағдайларымен тығыз байланысты болды.

Номиналды өсімнің «рекордтық» көрсеткіштері халықтың нақты мүмкіндіктерінің ұлғаюымен тікелей сәйкес келмейді. Басқаша айтқанда, экономикадағы ақшалай айналым ұлғайғанымен, тұрмыс сапасының өсуі соған пропорционалды болған жоқ.

ІЖӨ-ні АҚШ долларына қайта есептеу нәтижесінде бағалық және айырбас бағамдық компоненттердің басымдығы анық көрінеді.

2024 жылы АҚШ долларымен есептегендегі номиналды ІЖӨ индексі 151,2, ал жан басына шаққанда 124,2деңгейінде болды. Бұл көрсеткіштер экономика динамикасының тұрақты валютада айтарлықтай әлсіз екенін дәлелдейді.

Демек, теңгемен есептегендегі экономикалық «жылдам өсім» көбіне ұлттық валютаның құнсыздануы мен ішкі баға өсімін бейнелейді. Бұл құбылыстың әлеуметтік әсері — номиналды өсімнің көп бөлігінің халықтың нақты сатып алу қабілетіне айналмауы.

Талдау логикасы заңды түрде агрегаттық көрсеткіштерден табыс құрылымына өтеді.

Жиынтық және жан басына шаққандағы ІЖӨ траекториялары 2012-2024 жылдары құбылмалы сипатта болып, теңгемен есептелген номиналды көрсеткіштерден едәуір айырмашылық көрсетті. Бұл айырмашылық әсіресе 2015-2020 жылдары айқын байқалды: нақты өсім баяулап, ал жан басына шаққандағы ІЖӨ іс жүзінде «плато» деңгейінде тұрды.

2021 жылдан кейінгі үдеу көбіне фискалдық ынталандыру және әкімшілік-саяси шешімдер арқылы қамтамасыз етілді. Бұл шаралар ІЖӨ дефляторы мен айырбас бағамының әсерінен номиналды көрсеткіштерді өсіргенімен, олар орташа азаматтың нақты табысына тең әсер еткен жоқ.

Сондықтан келесі кезең — экономикалық өсімнің еңбек нарығындағы баға мен табыс таралуына қалай әсер еткенін қарастыру.

Экономикалық өсім мен еңбек табысының бөлінісі бірдей емес. Олардың айырмашылығына бірнеше фактор әсер етеді:

• ⁠ІЖӨ мен тұтыну бағаларының дефляторларының әртүрлілігі;
• ⁠өндіріс құрылымы мен жұмыспен қамту салаларының арақатынасы;
• еңбек нарығындағы формализация деңгейі; 
• ⁠аймақтық айырмашылықтар.

Осының салдарынан экономикалық өсім мен еңбекақы арасындағы байланыс кейде толық емес, кейде тіпті қарама-қарсы бағытта болады.

Өсімнің еңбек табысына қаншалықты жеткенін бағалау үшін ең алдымен номиналды және нақты еңбекақының, содан соң медиандық еңбекақының динамикасын талдау қажет.

Нақты еңбекақы индексі 2011 жылғы 100 деңгейінен 2024 жылы 157 деңгейіне көтерілді. Салыстыру үшін:

• ⁠ІЖӨ-нің физикалық көлем индексі — 155,3,
• ⁠жан басына шаққандағы ІЖӨ — 127,7.

Орташа алғанда, 2012-2024 жылдары нақты еңбекақының жылдық өсімі шамамен 3,5%, нақты ІЖӨ — 3,4%, ал жан басына шаққандағы ІЖӨ — 1,9% болды.

Бұл дегеніміз — орташа жұмыскердің сатып алу қабілеті экономикадағы жан басына шаққан өсімнен жылдам артып отырған.

Алайда еңбекақы траекториясы екі фазалы болды:

• ⁠2012-2018 жылдары нақты еңбекақы іс жүзінде стагнацияда болды: индекс 109,4 деңгейіне жетті, яғни жылына небәрі 1,3% өсім. Бұл кезең сыртқы шоктармен және еңбек өнімділігінің баяу өсуімен сипатталды.
• 2019 жылдан кейін жағдай өзгерді: 2024 жылға қарай нақты еңбекақы индексі 157 деңгейіне жетіп, 2018-2024 жылдар аралығында жылына шамамен 6,2% өсім көрсетті.

Мұндай жедел өсім өндіріс өнімділігінің артуынан емес, көбіне әкімшілік және бюджеттік шешімдерменбайланысты болды:

• ең төменгі жалақының (МЗП) 2018-2024 жылдар аралығында үш есе өсуі;
• ⁠мемлекеттік сектордағы жалақы индексациясы;
• ⁠жұмыс күші тапшылығы және жұмыс берушілердің тәуекелді қайта бағалауы.

Жан басына шаққан ІЖӨ динамикасы орташа деңгейде болса да, 2019 жылдан кейін орташа нақты еңбекақыайтарлықтай тез өсті. Бірақ бұл барлық жұмыскерлердің табысы бірдей артты дегенді білдірмейді.

Орташа еңбекақы жоғарғы жалақы сегменттерінің (ірі компаниялар, шикізат саласы, мемлекеттік сектор) әсеріне сезімтал, ал типтік жұмыскердің табысын нақты бағалау үшін медиандық еңбекақы көрсеткіші қолданылады.

2011=100 базасында:

• нақты орташа еңбекақы 2024 жылы 157 деңгейіне жетті;
• ⁠нақты медиандық еңбекақы — 124,6.

Осылайша, орташа мен медиандық арасындағы айырмашылық 26 пайыздық пунктті құрады.

2012-2023 жылдары медиандық еңбекақы 98-106диапазонында қалып, ұзақ мерзімді стагнация байқалды.

2024 жылы күрт өсу әкімшілік шешімдердің нәтижесі (индексация, бюджет саласы жалақысын арттыру), ал оның тұрақты өнімділік өсімімен байланысы әлсіз.

Бұл ретте жан басына шаққандағы нақты ІЖӨ 127,7деңгейінде қалып, медиандық жалақы траекториясына жақын болды және орташа жалақыдан айтарлықтай төмен.

Демек, экономикалық өсімнің пайдасы тең бөлінбеді:

орта статистикалық жұмыскердің сатып алу қабілеті ұзақ жылдар бойы айтарлықтай өспеген, ал орташа еңбекақы жоғары табысты топтардың есебінен өскен.

2011-2024 жылдар аралығындағы индекстерді салыстырғанда, ұлттық валютада есептелген нақты еңбекақы мен АҚШ долларындағы баламалы көрсеткіш арасында тұрақты әрі айқын айырмашылық байқалады.

Нақты еңбекақының теңгемен индексі 157 пунктке дейін өскенде, доллармен есептегендегі индекс 42,6 пунктке дейін төмендеді. Бұл айырмашылық 2014-2016 жылдарыайқын көрініс тауып, кейін тұрақты сипат алды.

Мұндай алшақтықтың екі негізгі себебі бар:

1.⁠ ⁠Айырбас бағамдық әсер:

Еңбекақы теңгемен белгіленіп, ішкі инфляцияға (тұтыну бағалары индексі бойынша) индексацияланады.

Ал оны долларға қайта есептеу кезінде айырбас бағамының өзгерісі қосылады.

2015 жылы теңгенің еркін айналым бағамына көшуі нәтижесінде валюта күрт әлсіреп, доллармен есептегенде жалақының нақты мәні едәуір қысқарды.

Яғни, ел ішінде нақты жалақы өскенмен, оның сыртқы сатып алу қабілеті төмендеді.

2.⁠ ⁠Баға құрылымы және сауда ағындары:

Халық тұтыну себетінің едәуір бөлігі саудаға жатпайтын қызметтерден (тұрғын үй, көлік, білім, денсаулық сақтау) тұрады.

Бұл салалардағы баға мен еңбекақы көбіне ішкі факторларға тәуелді.

Ал доллармен қайта есептеу кезінде табыстың халықаралық паритеттік құны (импорттық тауарлар мен шетелдік шығындарға қатынасы) есепке алынады.

Сондықтан ел ішінде нақты табыс өсіп жатса да, оның сыртқы сатып алу қабілеті төмендеуі мүмкін.

Мұндай асимметрияның салдары халықтың экономикалық мінез-құлқына тікелей әсер етеді.

Нақты еңбекақының долларлық индексінің екі еседен астам төмендеуі келесі тенденцияларды туындатты:

• Импорттық тауарлар мен қызметтердің қымбаттауы.

Шетелден әкелінетін тауарлар, шетелдік білім беру мен медициналық қызметтер, демалыс пен саяхат бұрынғыға қарағанда әлдеқайда қолжетімсіз болды.

• ⁠Валюталық үнемдеу бейімділігінің артуы.

Тұрғындар жинақтарын шетел валютасында сақтауға көбірек ұмтылуда.

Бұл долларланудың өсуіне және бағалау жүйесінің валюталық бағытталуына алып келді.

• ⁠Еңбекақыны валютамен индекстеуге сұраныс.

Импорттық шығындары көп салаларда (мысалы, құрылыс, логистика, сауда) жұмысшылар жалақының валюталық эквивалентін талап ете бастады.

• Әлеуметтік теңсіздіктің күшеюі.

Экспорттық түсімге немесе валюталық кірістерге тәуелді топтар (мұнай-газ, металлургия, қаржы секторы) өз табысының құнын жақсырақ сақтап қалды.

Ал ішкі нарыққа бағытталған секторлардағы жұмысшылардың сыртқы сатып алу қабілеті едәуір төмендеді.

Макроэкономикалық деңгейде бұл құбылыс «мүмкіндіктер терезесінің тарылуына» әкелді — яғни, халықтың халықаралық нарықтағы тұтыну және білім алу мүмкіндіктері шектеліп, әлеуметтік мобильділік төмендеді.

Ұзақ мерзімді перспективада бұл еңбек өнімділігінің өсуін баяулатуы және табыс теңсіздігін күшейтуі мүмкін.

Сондықтан табыс динамикасын тек ішкі «нақты» көрсеткіштермен бағалау қоғамдағы шынайы жағдайды асыра көрсетуге бейім.

Жалпы алғанда, 2012-2024 жылдар аралығында Қазақстан экономикасы нақты да, валюталық өлшемде де оң өсім көрсетті. Алайда бұл өсімнің пайдасы біркелкі бөлінген жоқ:

• Орташа нақты еңбекақы жан басына шаққан ІЖӨ-ден жылдамырақ өсті,
• ⁠Ал медиандық еңбекақы ұзақ уақыт бойы стагнацияда қалып, тек 2024 жылы бір реттік секіріс жасады.

Ең айқын дәлел — доллармен есептегендегі нақты еңбекақы индексі:

ішкі нарықта ол 157 пунктке жетсе, сыртқы өлшемде небәрі 42,6 пункт болды.

Бұл айырмашылық негізінен 2014-2016 жылдары, теңгенің еркін бағамға өту кезеңінде қалыптасып, кейін тұрақты сипат алды.

Осылайша, макроэкономикалық өсім халық табысына біркелкі әсер еткен жоқ, ал сыртқы валютадағы нақты табыс тіпті төмендеді.

Халықтың кең тобы үшін бұл табыс өсімінің сапалық сипатының әлсіздігін білдіреді.

Сондықтан экономикалық өсімнің теңгерімділігін қамтамасыз ету үшін еңбек өнімділігін арттыру және нақты табыстардың орнықтылығын күшейтетін құрылымдық шаралар қажет.