Қазақстан мен Қытай шекарасында миллиардтар қайда жоғалып жатыр?

Қазақстан мен Қытай арасындағы кедендік статистикадағы сәйкессіздік – соңғы 15 жыл бойы билік талқылап келе жатқан мәселе. 2012 жылы бұл айырмашылық 4,5 миллиард долларды құраса, 2024 жылы ол 14 миллиард долларға жетті. Шенеуніктер бұл жағдайды «әдістемелік ерекшеліктермен», «транзитпен» және «қытайлық экспорттаушылардың бағаны асыра көрсетуімен» түсіндіреді. Бірақ егер олардың айтқаны шын болса, онда неге көрсеткіштер жылдан жылға өсуде?

2011–2012 жылдар: алғашқы ресми түсіндірмелер

2012 жылы Қазақстан Қаржы министрлігіне қарасты Кедендік бақылау комитеті Қытай мен Қазақстан арасындағы сауда көрсеткіштерінің айырмашылығы 4,5 миллиард доллар екенін мойындады. Ол кезде бұл келесідей себептермен түсіндірілді:

• Қытай Қазақстанға экспорт ретінде транзиттік тауарларды да есептейді;
• Қытайлық экспорттаушылар көбірек субсидия мен ҚҚС қайтарымын алу үшін бағаларды көтеріп көрсетеді;
• Қазақстандық импорттаушылар салық төлемдерін азайту үшін тауар құнын төмендетіп көрсетеді.

Алайда, бұл схемалар мойындалғанымен, кедендік жүйеде ешқандай түбегейлі өзгерістер енгізілмеді.

2013–2015 жылдар: айырмашылықтың ұлғаюы

Осы жылдары кедендік статистикадағы сәйкессіздік тек арта түсті. 2013 жылы айырмашылық 6,1 миллиард долларды құрады, 2014 жылы – 7,3 миллиард доллар, ал 2015 жылы 8,9 миллиард долларға жетті. Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) құрылуына қарамастан, жағдай өзгермеді. Билік жаңа цифрлық жүйелер мен бақылау күшейтіледі деп уәде етті, бірақ шындық басқаша болды.

2018–2021 жылдар: өсіп жатқан айырмашылық және «оң үрдіс» туралы мәлімдемелер

Бұл кезеңде айырмашылықтың пайыздық көрсеткіші төмендегенімен, абсолютті мәнде миллиардтаған доллар деңгейінде қалды:

• 2018 жылы – 52,5%
• 2019 жылы – 47%
• 2020 жылы – 45,5%
• 2021 жылы – 40,5%

2020 жылы Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы Марат Сұлтанғазиев айырмашылықтың 53%-ы транзитке, 20%-ы Хоргос арқылы өтетін және пошта жөнелтілімдеріне, ал 27%-ы тікелей контрабандаға қатысты екенін мәлімдеді.

Нұрсұлтан Назарбаев пен Дариға Назарбаева мәселеге назар аударады

2019 жылы экс-президент Нұрсұлтан Назарбаев бұл мәселеге тікелей назар аударып, нақты шаралар қабылдауды талап етті. Сол жылы Дариға Назарбаева Сенат депутаты ретінде үкіметке депутаттық сауал жолдап, кедендік әкімшілендірудегі заң бұзушылықтарды сынға алды.

2022 жыл: Тоқаевтың қатаң сыны

2022 жылдың қаңтарында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев та кедендегі жағдайды қатаң сынға алды:

«Кедендегі бейберекетсіздік баршаға аян. Машиналар тексерілмейді, салықтар төленбейді, ал Қытайдың кеден органдарымен салыстырғанда айырмашылық миллиардтаған долларды құрайды. Біз салық түрінде ондаған миллиард теңге жоғалтып жатырмыз. Бұлай жалғаса бермейді!»

Осы мәлімдемеден кейін билік реформалар басталғанын хабарлады. Алайда, 2022 жылдың қорытындысы бойынша айырмашылық әлі де 5,7 миллиард долларды құрады.

2023–2024 жылдар: айырмашылықтың жаңа рекорды

2023 жылы Қытай мен Қазақстан арасындағы кедендік көрсеткіштердің сәйкессіздігі 32,7%-ды құрады. 2024 жылы Қаржы министрінің орынбасары Дәурен Темірбеков бұл мәселені «әдістемелік ерекшеліктермен» түсіндіре келе:

«Импорт шығу елінде, ал экспорт тауар жеткізілетін елде есептеледі. Айырмашылықты толық жою мүмкін емес», – деп мәлімдеді.

2025 жыл: 14 миллиард долларлық рекордтық айырмашылық

Қаншама уәде мен реформаларға қарамастан, 2025 жылы Қазақстан мен Қытай арасындағы кедендік деректердегі айырмашылық рекордтық 14 миллиард долларға жетті. Бұл мәселені шешуге екі президенттің араласуы да, биліктің уәделері де еш нәтиже бермеді. Соның салдарынан мемлекет жыл сайын қомақты қаражаттан айырылып, кедендегі көлеңкелі схемалар әлі де жалғасып келеді.