Ресейлік «Газпромның» қазіргі халі: энергетикалық алып күйреу алдында тұр ма?

Ресейлік энергетикалық алып «Газпром» тарихындағы ең ауыр дағдарысты бастан кешуде, деп хабарлайды POLITICO.KZ Financial Times басылымына сілтеме жасап.

2023 жылдың маусымында Владимир Путин Ресей мемлекеттік энергетикалық гигантының империялық жобасының негізгі таянысы болып табылатын «Газпромның» жаңа жылтыраған ғимаратында ту көтеру рәсіміне қатысу үшін Фин шығанағындағы яхтаға мінді.

«Тамаша», – деп ойларын білдірді ол ғимараттың құрылысын басқарған Елена Илюхинаға. Бұл сырт көрінісі сәнді әйел көпшілікке аз таныс болса да, Ресей энергетикалық секторында ықпалды ойыншы және «Газпромның» табысты қосалқы кәсіпорнының аға басшысы болды.

Келесі жылдың наурызына қарай Илюхина «Газпромның» директорлар кеңесінің төрағасының орынбасары болып тағайындалып, соңғы жылдардағы ең ірі дағдарыспен бетпе-бет келген Ресейдің ең ірі компаниясын амбициялы қайта құру жұмысын бастады.

Ресейдің құбырлы газ экспортындағы монополиясы арқасында ұзақ жылдар бойы пайда тапқан «Газпром» қазір Путиннің Украинадағы толық көлемді соғысы бизнес-моделін бүлдіргеннен кейінгі рекордтық шығындардан кейін төңкеріс іздеп жүр.

Бұл әйел үшін таңғажайып жетістік: ол «Газпромға» 15 жылдан астам уақыт бұрын келіп, компания басшысы Алексей Миллердің жақын әріптесі және оның ұзақ жылдардың серігі Марина Ентальцеваның жақын досына айналды.

«Илюхина энергияға толы және корпоративтік саясатта шебер. Ол Серсея Ланнистерге ұқсайды («Тақтар ойыны» сериалының амбициялы және мейірімсіз кейіпкері). Бірақ тіпті оның осы батпақты қозғай алатынына күмәнім бар», – дейді бұрын онымен бірге жұмыс істеген бір білімді.

Бірнеше жыл бұрын мұндай ауқымды қайта құрылымдау мүмкін емес деп есептелген, бірақ реформаларсыз «Газпромның» болашағы тұманды.

Бұл жылы Еуропа мен Түркияға жеткізілетін газ көлемі 2019 жылғы деңгеймен салыстырғанда 5 еседен астам азайып, 47 млрд текше метрге, ал 2034 жылы 34 млрд текше метрге дейін төмендеуі күтілуде.

2023 жылы Financial Times-қа жеткен «Газпромның» 42-беттік презентациясында ақша ағыны теріс болып, 2034 жылы тапшылық 15 млрд рубльге жететіні атап өтілген.

«Газпромның трансформациясы» деп аталған құжатта жеткізу тізбектерінің бұзылуынан бастап Еуропа нарығына қол жеткізу шектеулеріне дейін көптеген мәселелер талқыланған. «Газпром» Еуропадағы соңғы жарты ғасырдың ең ауыр энергетикалық дағдарысын тудырған квазимонополиясын пайдаланғанша осы нарықта үстемдік етті.

Илюхина «Газпромның» бөлінген бөлімшелерін «біртұтас, тік біріктірілген компанияға» біріктіргісі келеді.

Бұл оның 10 жылдан астам уақыт жұмыс істеген және «Газпром» портфеліндегі ең табысты бөлім болып табылатын динамикалы, сапалы басқарылатын «Газпром нефть» үстінен бақылауды қатаңдатуды да қамтиды.

Презентацияда шығындарды қысқарту (сапарлар, кеңселерді жалға алу, мемлекеттік органдармен байланыстар) және негізгі емес активтерден арылу, соның ішінде «Газпромның» метан құю станциялары желісін бөлігімен немесе толығымен сату ұсынылды. Ақпан айында «Газпром» бірнеше ғимаратты ашық сатуға қойды.

«Газпромның» бейімделу қажеттігін мойындау Ресей экономикасының негізгі тірегінің қаншалықты әлсірегенін көрсетеді.

«Бизнес құрылымы үнемі өсу жағдайына қарай құрылған еді. Бірақ енді бәрі өзгерді», – дейді «Газпромға» жақын бір деректі тұлға.

Илюхинаның жоспары аясында компанияның штаб-пәтерінде тарихтағы ең ірі кадрлық қысқартуды ұсынды. Екі онжылдық өсуден кейін 1600 жұмыс орнын (шамамен 40%) азайту қажет екенін ол Алексей Миллерге жолдаған хатында түсіндірді.

2025 жылдың басында Илюхина FT-қа жеткен егжей-тегжейлі қысқарту схемасын ұсынды. Онда 2022 жылы батыс технологияларды Ресей аналогтарымен ауыстыру жолдарын іздеу үшін құрылған бір департаменттің ішінде кемінде үш бөлімнің жабылуы көзделген.

Сыртқы экономикалық байланыстар мен капиталды жөндеу бөлімдері де үштен сегіз бөлім біріктіріледі, ал заңды, салықтық және қазынашылық функциялар орталықтандырылады.

«Бұл қажет еді – тіпті ұзақ уақыт бойы күтуге тура келген... «Газпром» – бюрократиялық, иерархиялық гигант. Оның Ресей мемлекеттік компаниялары арасында реформаларға соңғылардың бірі ретінде келуі таңқаларлық емес», – дейді Колумбия университетінің Жаһандық энергетикалық саясат орталығының зерттеушісі Татьяна Митрова.

Путин 2000-жылдардың басында билікке келгеннен кейін энергия бағасының күрт өсуі аясында «Газпромға» бақылауды қатаңдата бастады. Ол компанияның басшылығына Санкт-Петербург әкімшілігіндегі бұрынғы орынбасары Алексей Миллерді тағайындады.

«Газпром» Путиннің ішкі саясатта билігін нығайтуға (телеарналарды бақылау арқылы) ғана емес, сонымен қатар газдың негізгі тұтынушысы Еуропа мен негізгі транзиттік торабы Украинаға қысым көрсетуге көмектесті.

2019 жылы Парижде өткен Путин мен Украина президенті Владимир Зеленскийдің жалғыз кездесуінің кулуарында Киев делегациясы «Газпроммен» күрделі келіссөздерге барады деп күтті. Оның орнына Путиннің жоғары технологиялық келіссөздерді өзі жүргізетіні белгілі болды. Бұл «Газпромның» Ресей мақсаттарына жетудегі рөлінің маңыздылығын көрсетеді.

Путин билігі үшін «Газпромның» маңыздылығы кәдімгі корпоративтік принциптерді екінші жоспарға ысырды. Компания Ресей мемлекеттік энергетикалық компанияларының стандарттарына қарағанда да мөлдір емес және тиімсіз деген беделін қалыптастырып, жиі коррупциялық айыптауларға тап болды.

Оның тіршілігіннің құпиясы табиғатында жатыр. «Газпромның» монополиясы қарапайым алғышартқа негізделген — арзан газды жоғары бағамен Еуропаға сорып, пайданы Кремльдің ішкі және геосаяси амбицияларын қанауға бағыттау.

«Олар мемлекет үшін маңызды нәрселерді қауіпсіз және сенімді тәсілмен жасайды... Президент басшылықты жақсы біледі, оларға өкілеттік берілген, және ол оларға сенеді», — дейді бұрынғы жоғары лауазымды қызметкер.

2005 жылы «Газпром» «Сибнефтьті» (қазіргі «Газпром нефть») «Челсидің» бұрынғы иесі Роман Абрамовичтен 1990-жылдарда төленгеннен әлдеқайда жоғары сомаға сатып алды. Бұл оның сенімділігіне «сый» ретінде қабылданды.

Бұл қадам Путиннің энергетикалық секторды қайта қол астына алуына саяси тұрғыдан түсіндірілді. Бірақ нарықтық компания сияқты жұмыс істейтін бұл бизнес «Газпром» құрылымына бейімделуде қиыншылықтарға тап болды.

«Путин посткеңестік хаос кезеңінен кейін Ресейдің табиғи ресурстарына қатынасты қалпына келтіргісі келді, бірақ... мұнай компаниясын жұту ешқашан табиғи қадам болмады», — дейді бір кездері «Газпромның» Лондондағы мұнай сауда бизнесін басқарған Surrey Clean Energy компаниясының өкілі Ади Имсирович.

2006 жылы (жұттың алдындағы жылы) Александр Дюков «Газпром нефтьтің» президенті, ал екі жылдан кейін бас директоры болды. Миллер сияқты, Дюковты да Путин посткеңестік Санкт-Петербург кезеңінен білетін, бірақ екеуі компания басқаруда қарама-қарсы тәсілдерді ұстанды.

Дюков тұсында «Газпром нефть» батыс стиліндегі заманауи нарықтық компания ретінде бедел құрды, деп санайды Ресей энергетика секторының бұрынғы және қазіргі жоғары лауазымды өкілдері.

Миллер мен Дюков, сондай-ақ олар басқаратын компаниялар, қарама-қарсы полюстар болды. Ресейдің басқа технократтары және компания басшылары сияқты, Дюков толық көлемді соғыстың басталуынан шошып, Батыспен байланысының үзілгеніне ренжіген.

Ал Миллер болса Z әрпі бар белгішелерді киюді өз басшыларына міндеттегендей оқиғалардың қатты қолдаушысы болды. «Газпром» тіпті Украинаға өз қауіпсіздік қызметінің қызметкерлерінен жиналған екі батальон жіберіп, оларға жеңілдіктер, бонус және жабдықпен қамтамасыз етті.

«Мен Дюковты кез-келген батыс компаниясында — BP, Shell... елестей аламын. Бірақ Миллерді елестей алмаймын. Оның негізгі қасиеттері — Путиннің жоғары бағалайтын фотографиялық жады және сенімділік», — дейді екеуін де жақыннан білетін бір деректі тұлға.

Илюхина жиі «Газпром нефть» пен «Газпром» арасындағы байланыс буыны ретінде әрекет етті. Бірнеше деректі тұлғаның айтуынша, Дюков Миллерге құпия сұрақтарды жеткізу үшін дәл оған жүгінген.

«Газпром нефтьке» жақын білгірлердің пікірінше, Илюхинаның «Газпромдағы» ықпалын бастапқыда оның жақын досы, 1990-жылдарда Путиннің көмекшісі болып, кейін президент протоколы басқармасын басқарған Марина Ентальцеваға болған.

«Басынан-ақ оны Миллердің көзі ретінде «Газпром нефтьке» жіберген», — дейді компанияға жақын бір деректі тұлға.

Оны білетіндер Илюхинаны әдеттен тыс тұлға ретінде сипаттайды. «Газпромдағы» көпшіліктен айырмашылығы, ол рөлінің стандартты шеңберімен шектелмейді. «Ол ресми міндеттерінен тыс әрекет етуге қабілетті», — дейді олардың бірі.

«Газпром нефтьте» оның тобының көптеген мүшелері әйелдер болды, бұл еркектер үстемдік ететін Ресей энергетикалық секторы үшін ерекшелік болды. Кейде қатынас шовинистік болуы мүмкін еді. «Газпромға» жақын бір адам оның кеңсесін «гүл дүкендері, парфюмерия және жұмсақ ойыншықтар араласқан жер» деп сипаттады.

Оған ірі жобалар, соның ішінде Путин сол күні Илюхинамен бірге яхтадан бақылаған 1,7 млрд долларлық 462 метрлік «Лахта-орталық» мұнарасы тапсырылды. 2010-жылдардың басында ол ресми түрде «Газпромға» тиесілі, бірақ Путиннің демалыс үйлерінің бірі деп жорамалданатын «Алтай үйінің» құрылысын басқарды.

Барлық құрылыс жобалары «Газпром нефть» қаржыландырды, ал компания басшылығы «бұл қаражатты басқа жерге бағыттағанды жөн көрген болар еді», — дейді білгірлер.

Илюхинаның «Газпромдағы» алдыңғы қызметкері коррупция айыбымен ауыстырылған кезде, «ол Миллерге берік болғаны және біліктілігі үшін ең үздік таңдау болды», — дейді «Газпром нефтьке» жақын бір деректі тұлға оның Мүлік пен корпоративтік қатынастар департаментінің басшысының орынбасары лауазымына тағайындалуы туралы.

«Газпром» қосалқы компаниясының автономдылығына көп көңіл бөлмеді — өзінің ақша ағыны таусылғанға дейін.

2022 жылдың ақпанына қарай «Газпром» газ бағасы рекордтық деңгейге жеткен кезде Еуропаға жеткізілімдерді азайтып, пайда тапты.

ЕО елдерінің Ресей газына тәуелділігі «Газпромның» Кремль газды саяси құрал ретінде пайдаланған кезде де бастапқыда ауыр санкциялардан құтылуына әкелді.

Барлығы 2022 жылдың қыркүйегінде өзгерді, когда диверсанттар Еуропаға арналған Ресейдің негізгі газ құбыры «Солтүстік ағымды» Балтық теңізінің түбінде жарылды. Жарылыс Еуропаның Ресей газына тәуелділігін тоқтату әрекеттерін жеделдетті, нәтижесінде импорттың үлесі соғысқа дейінгі 40%-дан 2024 жылы 11,2%-ға дейін төмендеді, ал «Газпромның» бизнес-моделі қирады.

Сол уақытта «Газпром нефть» G7-нің мұнай экспортына қойған баға шектеуіне бейімделіп, жоғары бағаның арқасында пайда тапты. 2023 жылы ол 641 млрд рубль пайда жариялады, ал «Газпром» сол жылы өз заманауи тарихындағы ең нашар көрсеткіш ретінде 629 млрд рубль жоғалтты.

Нәтижесінде тобының EBITDA-дағы «Газпром нефтьтің» үлесі екі есеге жуық өсіп, 75%-ға жетті.

Ресей энергетика компанияларының қазіргі және бұрынғы басшыларының айтуынша, бұл қақтығыс басталғаннан бері саладағы алғашқы ірі ішкі билік күресін тудырды.

2024 жылы «Газпром нефть» компаниясы дивидендтерді пайданың 50%-ынан 75%-ға дейін өсіріп, қиын жағдайда тұрған және акцияларының 90%-ына иелік ететін бас компаниясына төлемдерін арттырды.

Кейбір департаменттер таратылды, ал бюджет, қазынашылық және кадрлар бөлімі сияқты басқа бөлімшелер қазір тікелей «Газпромның» бақылауына көшті.

Корпоративтік өзгерістер салдарынан Дюковтың негізгі көмекшілері компаниядан кете бастады. Олардың қатарында мұнай өндіруді екі есеге арттырған, барлау және өндіру бөлімін басқарған Вадим Яковлев те бар. Ол «Газпромның» негізгі бәсекелесі – тәуелсіз СПГ өндірушісі «Новатэкке» ауысты.

Ресейлік энергетика компаниясының бұрынғы топ-менеджерінің айтуынша, Яковлевтің орнын «Газпромнан» келген басқа менеджер басуы Дюковқа ауыр соққы болған. Өйткені Дюков күнделікті жұмыстан алыстаған еді. «Дюков – керемет маман, беделі зор адам, бірақ ол бірнеше жылдан бері компанияны күнделікті басқарудан алыстады», – дейді ол. «Ол тек директорлар кеңесінің отырыстарына және қажет болған жағдайда Кремльге баратын, ал Яковлев барлық қиын жұмысты атқаратын».

«Газпром нефтьтің» инвестициялары тарихи түрде мұнай мен газды барлау және өндіруге бағытталған болса, қазір «Газпром» барлық инвестицияларды өз бақылауында ұстағысы келеді дейді «Газпромға» жақын дереккөз.

Қазір Дюковтың жанынан негізгі тұлғалар кетіп қалған соң, ішкі дау бәсеңдегендей көрінеді. Бірақ әзірге «Газпром нефть» бас компаниясынан озық көрсеткіштер көрсетіп тұрғандықтан, шиеленістің толық шешілуі туралы айтуға ерте.

Илюхинаның презентациясына сәйкес, «Газпромның» трансформациясы «қуатты еншілес компаниялар әлсіз орталықты басқаратын» модельден «қуатты орталық және бағынатын еншілес компаниялар» моделіне өтуді көздейді.

Қазір «Газпром» өз мәртебесін қалпына келтіру үшін барлық күш-жігерін жұмсауда. Жоғалтқан негізгі нарықты алмастырудың жалғыз жолы – бұрын Еуропаны қамтамасыз еткен кен орындарынан газды Қытайға болжамды «Сібірдің күші – 2» құбыры арқылы тасымалдау. Бірақ былтыр мамыр айында Путин Пекинге барған кезде, Миллер баға мен жеткізу көлеміне қатысты Қытайдың қатаң ұстанымына байланысты, таңқаларлық түрде бұл кездесуге қатыспады.

Оның орнына Миллер Тегеранға барып, балама табыс көздерін іздеді.

Миллердің сапарынан кейін «Газпром» Иранмен газ құбыры арқылы жылына 2 млрд текше метр газ жеткізу туралы келісімге қол қойды. Иран – табиғи газ өндіру көлемі бойынша әлемде үшінші орында тұрған ел, алайда инфрақұрылымның ескіруіне байланысты газ жеткізуде тұрақты іркілістер орын алып отыр.

2024 жылы «Газпром» Орталық Азияға, әсіресе Өзбекстанға экспортты ұлғайтып, қазіргі бағыттар бойынша жеткізілімдерді 15%-ға арттырды. Дегенмен, бұл көрсеткіш соғысқа дейінгі көлемнен айтарлықтай төмен деңгейде қалып отыр.

Екі дереккөздің айтуынша, «Газпром» кірісті арттырудың дәстүрлі емес тәсілдерін де ұсынған. Мысалы, ресейлік алыс қашықтыққа жүретін пойыздарды газға ауыстыру идеясы да қарастырылған.

Өткен жылы мемлекет те «Газпромды» қолдауға араласты. Компанияның «инвестицияларды қолдау қажеттілігіне» сілтеме жасап, 2022 жылдың соңында енгізілген 600 млрд рубль көлеміндегі жылдық салығын есептен шығарды.

«Газпром» сонымен қатар Охот теңізіндегі мұнай-газ кен орындарын игеруге арналған Sakhalin Energy жобасындағы бақылауын күшейтуден пайда көрді. Бұл жоба Shell компаниясымен бірлескен кәсіпорын болатын. Shell жобадан шығатынын жариялаған соң, британдық компанияның үлесі мемлекет меншігіне өтті. 2024 жылы сол үлесті үлкен жеңілдікпен сатып алған «Газпром» бухгалтерлік пайда ретінде 167,4 млрд рубльге ие болды.

Алайда бұл шаралардың бір бөлігі – жай ғана мемлекеттік қалтадан екінші қалтаға ақша аудару ғана болғандықтан, «Газпромның» барлық қиындықтарын шешуге жеткіліксіз болды.

17 наурызда компания 2024 жыл бойынша Ресейдің бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес 1,08 трлн рубль шығынға ұшырағанын хабарлады. Бұл есепте тек негізгі газ бизнесі ғана ескерілген. Бұл – «Газпром» тарихындағы ең нашар көрсеткіш. Компания әзірге еншілес компанияларының нәтижесін қамтитын халықаралық қаржы есебін жариялаған жоқ.

Қаржылық тұрақтылықты толық қалпына келтіру үшін «Газпромға» Батыстың саясатында елеулі өзгерістер қажет. Бұл сценарий Дональд Трамптың Украинадағы жанжалды тоқтатуды талап етуімен біртіндеп шындыққа жақындай түсуде.

Шығыс Германияның бұрынғы «Штази» офицері және Путиннің жақын досы Маттиас Варниг аман қалған «Солтүстік ағын – 2» газ құбырын америкалық инвесторлардың қолдауымен қайта іске қосуды ұсынып отыр.

Еуроодақтың кейбір өкілдері де ресейлік газды құбыр арқылы сатып алуды қайта бастау туралы келіссөздер жүргізіп жатыр. Бірақ бұл Брюссельдегі бірқатар шенеуніктер мен Шығыс Еуропа дипломаттарының наразылығын тудырды.

«Газпромға» жақын дереккөздің айтуынша, компанияның алдағы үш жылға арналған бюджеті «Солтүстік ағынның» қайта іске қосылуын ескермейді. «Егер ол қайтып оралса, бұл үлкен бонус болады», – дейді ол.

Дегенмен, әзірге «Газпромның» жағдайы тұрақсыз болып қала береді. Қаңтар айында компания Ресей үкіметінен газды құбыр арқылы экспорттау монополиясын 2050 жылға дейін ұзартуды және әлемдік СПГ нарығында компания «Новатэктен» артта қалғандықтан, ресейлік компаниялар арасындағы бәсекелестікті шектеуді сұрады.

Сондай-ақ, «Газпром» ішкі нарықтағы газ бағасын көтеруді талап етіп отыр. Компанияның мәлімдеуінше, қазіргі баға саясаты инфрақұрылымға инвестиция салу үшін жеткілікті қаражат жинауға мүмкіндік бермейді.

Илюхинаның реформаларына сәйкес, «Газпромның» бизнес-моделі ішкі нарыққа бағдарлануы тиіс: газдан бастап, электр энергиясы мен қаржылық қызметтерге дейін ұсыну көзделген. Бірақ соңғы жылдары «Газпром» ішкі нарықтағы негізгі тұтынушыларын, әсіресе ірі капиталдары бар компанияларды Путиннің тағы бір жақын серіктесі Игорь Сечин басқаратын «Роснефтьке» жоғалтып алды.

Колумбия университетінің сарапшысы Татьяна Митрова ішкі нарық үшін күрестің өте күрделі әрі ауыр болатынын айтады. Ол бұл жағдайды «бұл "Бөтен мен Жыртқыштың" айқасы секілді қорқынышты болады» деп сипаттайды.

Алайда, Митрова бәрін өз қалауы бойынша істеуге дағдыланған «Газпромның» мұндай күрделі өзгерістерге дайын екеніне күмән келтіреді. «Солтүстік ағын – 2-ні қайта жандандыруға деген үміт – «Газпромның» болашаққа қажетті өзгерістерін тежейтін факторға айналуы мүмкін, себебі ол әлі де өткенге оралуды армандауда», – дейді ол.