Жолдау-2025: экономика мен саясаттағы жаңа технологиялық бетбұрыс

2025 жылғы 8 қыркүйекте Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан: өзекті мәселелер және оны түбегейлі цифрлық өзгерістер арқылы шешу» атты Жолдауын жариялады. Бұл құжат ел дамуының жаңа бағытын айқындап, экономиканы жаппай цифрландыру, жасанды интеллектті енгізу, жаңа министрлік құру, деректер мен цифрлық активтердің құқықтық негізін қалыптастыру сынды ауқымды бастамаларды қамтыды. Сонымен қатар, саяси жүйеге қатысты бірқатар ұсыныстар — бір палаталы Парламентке көшу идеясы мен партиялық үлгіні күшейту мәселесі — қоғам талқысына шықты.

Осы маңызды құжаттың мән-маңызы мен ықтимал салдарын талқылау үшін біз саясаттанушы Нұрхат Орашпен сұхбаттастық. Сарапшы Жолдаудың экономикалық, саяси және әлеуметтік қырларын бағалап, алдағы кезеңде Қазақстанды қандай мүмкіндіктер мен сын-қатерлер күтіп тұрғанына тоқталды.

– Биылғы Жолдаудың басты ерекшелігі мен саяси мәні неде?

– Ең басты ерекшелік – бүкіл экономиканы жаппай цифрландыру бағытының айқындалуы. Президент үш жылда «цифрлық мемлекетке» айналу міндетін қойды, жасанды интеллектке жауап беретін жаңа министрлік құруды ұсынды, сондай-ақ деректер мен цифрлық активтердің құқықтық негізін қалыптастыруды тапсырды. Саяси тұрғыдан алғанда, бір палаталы Парламентке көшу идеясы мен партиялық үлгіні күшейту ұсынысы көтерілді. Бұл – елдің саяси жүйесін қайта пішімдеуі мүмкін ірі өзгеріс.

– Президенттің «Жасанды интеллект дәуірі» ұғымын қолдануы нені білдіреді?

– Бұл – AI-ды тек ІТ саласы емес, экономиканың барлық негізгі секторларына серпін беретін құрал ретінде қабылдау. Денсаулық сақтау, білім, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, көлік-логистикада жасанды интеллект өнімділікті еселеп, сапаны арттыратын маңызды тетікке айналуы тиіс. Сондықтан Президент AI-ды ұлттық стратегияның өзегіне қойып отыр: оған институционалдық жауапкершілік (министрлік), құқықтық режимдер мен кадр дайындау қатар жүктеледі.

– Қазақстанда цифрлық мемлекет құру идеясы қаншалықты жүзеге аса алады?

– Техникалық тұрғыдан алғанда, бұл мақсатқа жету мүмкін. Бізде eGov тәжірибесі бар, халық электронды қызметтерге бейімделіп үлгерді. Бірақ табыс үш факторға байланысты: деректердің сапасы мен интеграциясы; кадрлық әлеует пен ІТ-жобаларды басқару деңгейі; киберқауіпсіздік пен сенім. Егер саяси ерік пен нақты көрсеткіштер жарияланса, жобалық офис пен ашық метрикалар арқылы үш жылда елеулі нәтижеге қол жеткізуге болады.

– Жасанды интеллектті дамыту әлеуметтік теңсіздікті арттыра ма, әлде жаңа мүмкіндіктер аша ма?

– Бұл жерде екі ықпал қатар жүреді. Егер технология тек ірі орталықтарға шоғырланса, «цифрлық алшақтық» артуы мүмкін. Ал егер мектептен бастап кодинг пен цифрлық сауаттылыққа тең қолжетімділік жасалса, аймақтарға бұлтты инфрақұрылым жеткізілсе, онда өңірлік жастар мен шағын бизнес үшін жаңа мүмкіндіктер ашылады.

– Жоғары технологиялық кәсіпорындар ашу бастамасы экономиканы әртараптандыруға қалай әсер етеді?

– Бұл бастама өте маңызды. Алдымен ішкі сұранысқа қызмет ететін «якорь» жобалар құрылуы қажет (fintech, GovTech, өнеркәсіптік IoT, AgriTech). Кейін экспортқа шығатын 2–3 өнімдік бағыт таңдалса, венчурлық қорлар мен технопарктердің қолдауы арқылы экожүйе қалыптасады. Жолдауда айтылған цифрлық активтер қоры мен AI министрлігі – осы процестің институционалдық негізін құрайды.

– Бір палаталы Парламентке көшу идеясы саяси жүйеге қалай әсер етуі мүмкін?

– Оның артықшылықтары да, тәуекелдері де бар. Біріншіден, заң шығару процесі жылдамдайды, жауапкершілік пен айқындық күшейеді. Бірақ өңірлік және салалық мүдделердің сүзгісі азаюы мүмкін. Сондықтан бұл жағдайда парламенттік комитеттердің рөлін арттыру, ашық тыңдауларды енгізу аса маңызды.

– Цифрлық технологияларды енгізу сыбайлас жемқорлықпен күресте қаншалықты тиімді?

– Өте тиімді. «Адам–адам» байланысын азайтып, барлық транзакцияны цифрландыру – жемқорлық тәуекелін төмендетеді. Смарт-келісімшарттар, бірыңғай төлем іздері, мемлекеттік сатып алудың ашық аналитикасы іске қосылса, бақылау автоматтандырылып, тәуекел профильдері арқылы мониторинг жасалады. Бұл бағыт Қазақстанда басталған, ал Жолдау оны жаңа деңгейге көтереді.

– «Масылдық психологиясынан арылу» ұғымын әлеуметтік саясатта қалай түсінуге болады?

– Негізгі қағида – көмек бар, бірақ шартпен беріледі. Яғни азамат оқуға, жаңа дағды алуға немесе еңбекке араласуға ынталандырылуы тиіс. Әлеуметтік төлемдер ваучерлік қағидамен, нәтижеге байланысты берілуі керек. Сондай-ақ қайта даярлау өңірлік еңбек нарығына сай жүргізіліп, адресаттылықты AI құралдары арқылы нақтылау қажет.

– Энергетика саласында атом станциялары мен жасыл энергия жобалары елдің дамуына қалай ықпал етеді?

– Атом энергетикасы – тұрақты қуат көзі. Ол көмір генерациясын біртіндеп алмастырып, өнеркәсіп пен дата-орталықтарға сенімді энергия береді. Ал жасыл энергетика жаңартылатын көздерді көбейтеді, бірақ бұл желілерді жаңғыртуды және энергияны сақтауды қатар қажет етеді. Осы екі бағытты ұштастыру Қазақстанды көміртекке тәуелділіктен арылтып, бәсекеге қабілеттілігін арттырады.

– Бұл Жолдау Қазақстанның халықаралық беделіне қалай әсер етуі мүмкін?

– Егер цифрлық трансформация нақты көрсеткіштермен жүзеге асса, Қазақстан аймақтағы рөлін айқын күшейтеді. Президент айтқандай, AI дәуіріндегі өрлеу үшін көпвекторлы дипломатияны экономикалық күн тәртібімен ұштастыру қажет. Цифрландыру мен энергетикалық жаңғырту біздің елді өңірлік технологиялық және транзиттік хаб ретінде нығайтады.